قیروان؛ نماد تمدن اسلامی در ‌آفریقا

به گزارش باشگاه خبرنگاران، در «بحارالانوار» نوشته علامه مجلسی، حدیثی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده كه در آن از «قیروان» به عنوان منبری از منبرهای بهشت نام برده شده است؛ همچنین این شهر كه، نامش را از واژه فارسی «كاروان» گرفته است، در اشعار حافظ و مولانا و دیگر شعرای بزرگ ایرانی نیز وارد شده و این شاعران فارسی از قیروان بسیار یاد كرده‌اند.

 

قیروان كه در كشور تونس قرار دارد، به زعم مسلمانان سنی، بعد از مكه، مدینه و بیت‌المقدس، چهارمین شهر مقدس اسلام است؛ گرچه شیعیان، شهر نجف اشرف در عراق را شایسته این مقام می‌دانند، اما صرف نظر از این موضوع، اهمیت قیروان در جهان اسلام به سبب موقعیت جغرافیایی و همچنین تاریخی‌اش و نیز عالمان و محدثانی كه در این شهر پرورش یافته‌اند، چنان پررنگ است، كه آشنایی با آن را اجتناب‌ناپذیر می‌كند. 

قیروان، بی‌شك نماد تمدن اسلام در آفریقا است، زیرا نخستین شهری است كه اعراب مسلمان پس از ورودشان به آفریقا در این قاره بنا نهادند. این شهر بعدها توسعه یافت و مسلمانان بیشتری در آن سكونت پیدا كردند و كم‌كم شهرت علمی و دینی آن در سراسر عالم اسلام پراكنده شد.

شهر قیروان كه اكنون جزو میراث جهان اسلام به شمار می‌آید و سال 2009 به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد، در دوران فتوحات اسلامی نقش استراتژیك ویژه‌ای داشت. عقبه بن نافع سردار سپاه اسلام، آفریقای شمالی را در سال 50 هجری (670 میلادی) كه آغاز فتوحات اسلامی در آفریقا بود، فتح كرد و شهر قیروان در تونس را بنا كرد. وی این شهر را به منظور استقرار مسلمانان ساخت تا بتواند اسلام را در آفریقا اشاعه دهد. از این رو این شهر آغازگر تاریخ تمدن اسلام در مغرب عربی است. وی زمانی كه وارد این شهر شد اهالی قیروان را جمع كرد و گفت: «خداوند این شهر را سرشار از علما و فقها گرداند و با اسلام عزت یابد. پروردگارا، این شهر را از هتك حرمت و آتش برحذر دار!»

از آن دوران به بعد قیروان به شهری مترقی شهرت یافت بویژه در دوران اغالبی‌ها (سلسله اغالبی) كه مركز علم و فرهنگ بود و بیشتر اندیشمندان و علما از شهرهایی چون بغداد، كوفه، بصره و حتی یونان به این شهر می‌آمدند تا علوم مختلف را در آن فراگیرند. اغالبی‌ها قیروان را به عنوان پایتخت برگزیدند و تمام تلاش خود را برای آبادانی آن به كار بردند و قیروان مركز تمدن و فرهنگ طی عصرهای مختلف شد.

از ویژگی‌های این شهر می‌توان به ساخت بیت‌الحكمه به عنوان نخستین دانشگاه اسلامی كه مركز تجمع اندیشمندان و علمای بزرگ جهان بود اشاره كرد، كه فعالیت‌های علمی و فكری بسیاری در آن شكل می‌گرفت. به طوری كه شیخ سحنون و مالك بن انس علمای بسیاری را پرورش و رشد دادند. همان‌طور كه كوردوبا (قرطبه) در اندلس و فاس در مراكش مراكز علمی مسلمانان بودند، قیروان نیز از نخستین مراكز علمی در آفریقا بود و نقش كلیدی در تدریس و پرورش و اشاعه علوم دینی داشت. معماری این شهر در دوران فاطمی‌ها به اوج خود رسید به طوری كه بناهای تاریخی به منظور ارائه ابعاد معنوی علمی و معرفتی این شهر ساخته شد و به شهری دینی تبدیل شد كه فعالیت‌های دینی آن در ماه مبارك رمضان و میلاد پیامبر اكرم(ص) بسیار برجسته بود.

هر چیزی در قیروان با عظمت و بزرگی اسلام ساخته شد. بویژه مسجد عقبه بن نافع به عنوان بزرگ‌ترین آثار اسلامی در آفریقا به شمار می‌رود. این مسجد با برخورداری از تزئینات زیبا و برجسته یكی از آثار باستانی و مفاخر مهم جهان اسلام است كه نه‌تنها الگویی برای ساخت مساجد آفریقایی بود، بلكه بسیاری از معماران غربی نیز از آن الهام می‌گرفتند. به عنوان نمونه بزرگ‌ترین مسجد مسلمانان در پاریس نیز بر اساس معماری این مسجد ساخته شده است. مسجد عقبه بن نافع سال 55 هجری ساخته شد. این مسجد در ابتدا بسیار كوچك بود و سقف آن روی ستون‌ها به صورت مستقیم قرار داشت، اما با گذشت زمان و در مراحل مختلف تاریخ اسلام ضمن تغییرات بسیار با تزئینات زیبا آراسته شد. شكل خارجی مسجد به گونه‌ای است كه بیننده تصور می‌كند، دژی مستحكم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت می‌كند. اولین كسی كه پس از عقبه بن نافع مسجد جامع را ترمیم و بازسازی كرد، حسان بن نعمان غسانی بود كه همه مسجد جز محراب آن را تخریب كرد و در سال 80 هجری مسجدی با ستون‌ها و زیرساخت‌های بسیار مستحكم بنا كرد.

در سال 105 هجری، والی وقت قیروان زمین شمالی مسجد را خرید و به آن ضمیمه كرد، همچنین مكانی برای وضو اختصاص داد. سپس گلدسته‌ای برای مسجد در بخش دیوارهای شمالی آن كنار چاه جنان ساخت.

در سال 221 هجری زیاده‌الله بن اغلب دومین پادشاه اغلبی‌ها به تخریب بخش‌هایی از این مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه، به ارتفاع سقف‌های آن اقدام كرد. سپس قبه‌ای تزئینی با سنگ‌های مرمر بر استوانه محراب ساخت. وی درصدد بود تا محراب را تخریب كند، اما فقهای قیروان به او اعتراض كردند. از این رو وی محرابی جدید با سنگ مرمر و با تزئینات بسیار زیبا بنا كرد.

در سال 248 هجری احمد بن محمد اغلبی به تزئین منبر و دیوار محراب با سنگ‌ها و آجرهای تزئینی اقدام كرد. در سال 261 هجری نیز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب‌البهو پرداخت. در این مرحله مسجد به زیباترین درجه زیبایی خود رسید.

در سال 441 هجری معز بن بادیس به ترمیم مسجد و تجدید بنای آن اقدام كرد و در ساخت آن از هنر معرق‌كاری بهره جست كه تا امروز در كناره‌های محراب مسجد وجود دارد. پس از جنگ هلالیه، حفصی‌ها به تجدید بنای مسجد اقدام كردند. مسجد امروز مقیاس‌های اولیه كه ابراهیم بن احمد اغلبی تعیین كرده بود را حفظ كرده است، به گونه‌ای كه طول زمین مسجد 126 متر، عرض آن 77 متر، طول نمازخانه 70 متر، عرض آن حدود 38 متر، طول صحن 67 متر و عرض آن 56 متر است. نمازخانه مسجد تقریبا نیمی از مساحت مسجد را در بر گرفته است.

مسجد عقبه بن نافع،‌ 5‌ گنبد و 11 ‌دروازه‌ ورودى‌ دارد. گلدسته این مسجد از زیباترین گلدسته‌هایی است كه مسلمانان در آفریقا آن را بنا كردند و همه گلدسته‌هایی كه پس از آن در كشورهای آفریقایی ساخته شدند بر اساس این مسجد بود و جز در موارد نادر با آن اختلاف ندارند. گلدسته‌های این مسجد با دیگر گلدسته‌های مسجد تونس، الجزایر و كشورهای آفریقایی همچنین گلدسته مسجد جیوشی مصر شباهت بسیاری دارد. گلدسته این مسجد دارای ویژگی خاصی است، به گونه‌ای كه از 3 طبقه كه هر كدام به شكل مربع هستند، تشكیل شده است كه طبقه دوم كوچك‌تر از اول و طبقه سوم كوچك‌تر از دوم است. ارتفاع گلدسته‌ها به 31 متر و نیم می‌رسد. گفته می‌شود كه این مناره یكباره ساخته نشده‌ است. بخش اول آن كه مستحكم‌تر است، در دوران هشام بن عبدالملك ساخته و بخش‌های دوم و سوم نیز بعدها تكمیل شد. معماری آن به گونه‌ای است كه بخش زیرین با استحكام بیشتر توانایی نگهداری بخش‌های بالاتر را دارد. این مسجد دارای 2 قبه است. قبه محراب كه از قدیمی‌ترین قبه‌های ساخته شده در كشورهای آفریقایی است، قبه باب‌البهو كه ورودی به صحن مسجد بوده و بسیار زیبا تزئین شده است، 2 قبه كه از ورودی نمازخانه در شرق و غرب ساخته شده‌اند، قبه‌ای كه در جهت غربی مسجد و قبه‌ای كه بر بالای گلدسته قرار دارند، قبه‌های این مسجد را تشكیل می‌دهند.

از دیگر آثار تاریخی این شهر مسجد ابواب‌الثلاثه و مقبره صحابی و آرایشگر پیامبر گرامی اسلام(ص) ابی زمعه بلوی است و براساس سندی كه در محل این مقبره وجود دارد وی حامل نامه پیامبر اسلام به پادشاه وقت مصر بوده است.

با توجه به جایگاه برجسته اسلامی و تمدنی قیروان، زین العابدین بن علی رئیس‌جمهور تونس طرحی را برای نگهداری و حفاظت از این شهر تاریخی و دینی اجرا كرد تا از بافت قدیمی و دستاوردهای تاریخی، تمدنی و اسلامی این شهر به خوبی حفاظت شود. همچنین طی این طرح مسجد عقبه بن نافع بازسازی و ترمیم شد. از برجسته‌ترین مراكز اسلامی كه طی سال‌های اخیر در این شهر تاسیس شده مركز مطالعات قیروان است كه سال 1988 تاسیس شد و وظیفه اصلی آن معرفی تمدن اسلامی است. همچنین مركزی برای ترمیم نسخ خطی در سال 1995 نیز تاسیس شد كه در آفریقا و جهان عرب منحصر به فرد است. هر سال به مناسبت میلاد حضرت محمد(ص) مسلمانان از همه شهرهای تونس و دیگر كشورهای اسلامی به قیروان سفر می‌كنند تا در جشن‌های ویژه این روز شركت كنند. تزئین خیابان‌ها و بازارهای قدیمی، لباس‌های زیبای محلی و نورپردازی زیبا، قیروان را در این روز برجسته‌تر می‌كند؛ بویژه تهیه شیرینی ویژه‌ای به نام مقروض كه با خرما، گردو و عسل و روغن پخته می‌شود./ي2