"دوتار" در "تربت‌جام" شاهکار می‌آفریند

به گزارش باشگاه خبرنگاران، شهر "تربت‌جام " یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که در 166کیلومتری شمال شرقی مشهد نزدیک مرز "افغانستانگ و در کنار ریزابه‌های هریرود قرار دارد.

این شهر از زمان بنای آرامگاه حضرت ژنده پیل "شیخ احمد‌جام" به تربت شیخ‌جام و سپس تربت‌جام اشتهار یافته و از زیارتگاه‌های عمده مسلمانان خصوصا" اهالی خراسان و افغانستان به شمار می‌رود.
 
تربت جام بواسطه آرامگاه شیخ‌الاسلام احمد جامی همواره برای اهل ذوق و تصوف دارای اهمیتی فوق‌العاده بوده و خاستگاه بسیاری از صوفیان آگاه‌دل و شاعرانی سخندان می‌باشد.





البته به گفته برخی از منابع، در زمان‌های گذشته ارتفاعات اطراف این شهر، به شکل جام دیده می‌شده ، از این رو نام این شهر را تربت‌جام (سرزمین جام مانند) نامیدند.
 
ریشه نام
 
تربت‌جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون پوژگان، بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌ است.

شهری باستانی به نام پوژگان از سده ۳ (پ. م) تا سده ۲ (هـ . ق)، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته‌ است. شهر کنونی از حدود سده ۳ (هـ . ق)ایجاد و اندک اندک گسترش یافته‌ است.

این شهر پس از باز‌سازی و آبادی دوباره، "بوزجان" یا "پوچکان" نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده‌ ، اصطلاح پوژگان به دلیل وجود نداشتن حروف "پ"، "ژ"و "گ" در زبان عربی به بوزجان تغییر نام پیدا کرده است.

تاریخ شهر
 
تربت‌جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌، اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ (هـ . ق)، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴- ۵۳۶ هـ . ق) یعنی سده‌های( ۵ و ۶ ه. ق)، شکوفا شده‌ است.


تربت جام در سده‌های (۷ و ۸ هـ . ق)، هم‌زمان با یورش مغول‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت‌جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده‌ است.

 اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ هـ . ق) اوزبک‌ها و افغان‌ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت‌جام، دست اندازی کردند.

سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان‌ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ (هـ .ق)، پادشاه ایران شد. در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن، از یورش اوزبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر‌شاه و حکومت ایران شد.

با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ (هـ . ق)، بار دیگر نا‌آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ . ق، ادامه یافت. کریم خان‌زند، که در شیراز بر ایران حکومت می‌کرد، به احترام نادر‌شاه افشار، خراسان را هم‌چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت.

 بعدها آقا محمد‌خان قاجار خراسان، از جمله تربت‌جام را، در ۱۲۱۰ (هـ . ق) گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ . ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند،را نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمان‌ها آغاز و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ . ق) شدت یافت و یکی از شوم‌ترین دوران‌های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت‌جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی، پدید آورد.

 
استان تاریخی جام یا زام در شرق ولایت زاوه و شمال شرقی قهستان نزدیک به رودخانه هرات قرار داشت که کرسی آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهری بزرگ و دارای صد و هشتاد دهکده بود. ایرانیان آن را بوژگان می‌گفتند و در زمانهای گذشته آن را پوچکان نیز می‌نوشتند.
 
درباره جام "حمدالله مستوفی" در سده هشتم گوید:
 
قریب 200 پاره از توابع آنجاست. باغستان و میوه بیشمار دارد و آب شهر و ولایت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت ژنده‌پیل احمد‌جام آنجاست و در آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء‌الدین محمد ساخته و دیگر مزارات متبرکه بسیار است.
 
"ابن بطوطه" گوید:
 
معرفترین اولیاء آن شهر ولی زاهد "شهاب‌الدین احمد‌جامی " است که اولاد و احفاد وی در حول و حوش آنجا دارای ضیاع و عقار هستند. احمد جامی آنچنان شهرت داشت که در پایان سده هشتم امیر تیمور قبر وی را زیارت نمود. امروز آن شهر که هنوز آبادی و رونق خود را از کف نداده به شیخ جام معروف است.
 
مردم‌شناسی و فرهنگ
 
زبان اکثر مردم شهر فارسی است،بیشتر مردم این شهر مسلمان و پیرو مذهب اهل سنت و شیعه جعفری هستند.

تربت‌جام در سال ۱۳۸۵، ۸۶٫۲۴۰ نفر جمعیت داشته، این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت‌حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است.

مسیر مشهد - دوغارون از شهرتربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد.اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، اعراب، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترین آنها هستند.

موسیقی
 
موسیقی تربت‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد."دوتار" مهم‌ترین و رایج‌ترین ساز در میان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌نوازند.

از مشهور‌ترین مقام‌های موسیقی تربت‌جام می‌توان به این موارد اشاره کرد: مقام‌الله، نوایی، اشترخجو، سبز پری، کبک زری، سرحدی و جمشیدی. از دوتار نوازان برجسته پیشکسوت تربت‌جام می‌توان به مرحوم نظر محمد سلیمانی، مرحوم حسین سمندری، مرحوم عبدالله سرور احمدی، مرحوم حسین جوهریان،ذوالفقار عسکریان و اسفندیار تخمکار اشاره کرد.

 غلام‌علی پورعطایی، نورمحمد درپور،کریم کریمی،حاج مراد علی‌سالار احمدی،غلامحسین غفاری،عبدالله امینی،عبدالعزیز احمدی،عبدالرئوف برنا، نورمحمد درپور از خوانندگان معروف و مطرح شهرستان هستند.




دوبیتی خوانی نیز در موسیقی تربت جام بسیار رایج است که خود شامل دوبیتی‌های عاشقانه ، هجرانی ، حکمی ، عارفانه و ... می‌شود.

نسل امروز نیز در کنار پیشکسوتان به اشاعه فرهنگ ناب موسیقیایی تربت‌جام می‌پردازند. حسین دامن پاک،عزیز تنها، غفور محمدزاده،عبدالله عبدی ،پیمان غمخوار احمدی و .... برخی از این افرادند.
 
رقص محلی

رقص‌های محلی زیادی در فرهنگ مردم تربت‌جام وجود دارد، اما سه نوع رایج‌تر است:
 
رقص هتن یا هتم: به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است،که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند.به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.


 هپل بازی: این رقص به این صورت انجام می‌شود که یک نفر در درون دایره به انجام حرکاتی مشغول می‌شود و بقیه نیز از او تبعیت می‌کنند.

 چوب بازی:این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد و در آن دونفر به صورت دایره‌ای میچرخند و دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود.از چوب‌بازان و هنرمندان رقص محلی تربت‌جام می‌توان به "فاروق کیانی" اشاره کرد.
 



صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌بافی و قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، پلاس‌بافی، جوال و خورجین بافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد.

 از روزگار کهن صنعت فرش بافی در این شهرستان رواج داشته‌و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند.



قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود.

جاذبه‌های گردشگری

 آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکان‌های دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل می‌دهند.


مجموعه مزار و موزه شیخ احمد جام همراه با معماری بسیار زیبا و دیدنی که در درون شهر قرار گرفته است از مهم‌ترین بناهای دیدنی شهر است.

همچنین از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در لنگر یکی از روستاهای نزدیک تربت جام نیز می‌توان نام برد. علاوه بر این در اطراف تربت جام روستاهای با مناظر طبیعی و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آنها می‌توان از رونج، ابدال آباد، بزد و تیمنک نام برد.





شیخ احمد جامی - عارف و صوفی نامی مشهور به شیخ الاسلام و ژنده پیل

شیخ شهاب الدین جامی فرزند شیخ احمد جامی مشهور به حجت الاسلام

عبدالرحمن جامی - عارف و شاعر مشهور قرن نهم و صاحب مثنوی‌های هفت اورنگ و کتاب‌های بهارستان و نفحات الانس

بوسهل زوزنی وزیر و مشاور سلطان محمود غرنوی و مسعود غزنوی و از شخصیت‌های اصلی حاضر در کتاب تاریخ بیهقی

ابوجعفر زامی شاعر و ادیب عهد سامانیان و دربار نوح بن منصور سامانی هم عصر ابن سینا

پوربهای جامی - شاعر و عارف قرن هفتم

ابوعبدالله حسین زوزنی ادیب و نحوی مشهور قرن پنجم و از بزرگان عرصه صرف و نحو و لغت عربی و صاحب کتاب المصادر

شاهزاده قاسم انوار - عارف

ابوالوفای بوزجانی - ریاضی‌دان و منجم قرن چهارم هجری و عضو ارشد رصدخانه بغداد در دوره آل بویه و از پیشروان هندسه کروی و نجوم کروی

شیخ ابوذر بوزجانی زاهد و صوفی عصر محمود غزنوی و هم عصر فردوسی و از پیشگامان شعر عرفانی

امیر تیمور کلالی رییس ایل تیموری و از شخصیت‌های سیاسی اواسط دوره پهلوی تا ملی شدن صنعت نفت

دکتر منوچهر کلالی دبیرکل حزب ایران نوین و از سیاستمداران بانفوذ ایرانی دوران محمدرضا شاه پهلوی و وزیر مشاور دولت امیرعباس هویدا

قاضی جلال الدین فقهی سلجوقی عارف، شاعر و دانشمند معاصر که در منطقه موسی آباد زندگی می کرد


استاد مصطفی اربابی نویسنده، مترجم و سخنران معروف اهل سنت در تربت جام که از اعضای اتحادیه ی جهانی علمای مسلمان
 
می‌باشند و همچنین از اعضای شورای مرکزی جماعت دعوت و اصلاح ایران هستند.

دکتر محمد کوثری - پزشک انسان دوست و مردمی تربت جام. وی عمر خود را در خدمت محرومان این خطه صرف نمود.

 استاد محمد علی کریمی خطاط و نقاش که در زمینه های هنری دیگر نیز فعالیت بسیاری داشته اند ایشان در سال 1391 به دیار باقی شتافتند .

دکتر حسن نصیری جامی - نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه - تصحیح و نشر بعضی از آثار شیخ احمد جام و نوادگان وی و نیز تصحیح اشعار و آثار شاه قاسم انوار.

محسن نامجو - خواننده و آهنگ ساز مشهور ایرانی در سبک‌های موسیقی سنتی، راک و بلوز و موسیقی تلفیقی


انتهای پیام/

منبع: پارسیان