گذری بر فناوری نانو در ایران + آمار
از حدود ۱۳ سال پیش بسیاری از دولت‌ها برای بهره‌گیری از فرصت‌هایی که فناوری نانو برای پیشرفت و توسعه صنعتی و اقتصادی فراهم می‌کند، وارد عرصه رقابت شده‌اند.
به گزارش خبرنگار علمی باشگاه خبرنگاران، در ایران نیز، نخستین جرقه‌های ظهور این فناوری در سال ۱۳۸۰ در نهاد ریاست جمهوری زده شد و ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در سال ۱۳۸۲ تشکیل گردید.
توسعه فناوری نانو با رویکردی نظاممند در این ستاد پیگیری شد و در سال ۱۳۸۴ سند راهبردی توسعه فناوری نانو به تصویب هیئت وزیران دولت وقت رسید.
براساس این سند، توسعه فناوری نانو باید موجب تولید ثروت و ارتقای کیفیت زندگی مردم شود و جمهوری اسلامی ایران باید تا سال ۱۳۹۳، به رتبه پانزدهم دنیا در شاخص‌های علم، فناوری و اقتصاد نانو دست یابد.
در این گزارش، به برخی برنامه‌ها و اقدامات انجام‌شده برای دستیابی به اهداف توسعه فناوری نانو در ایران اشاره می‌شود.
ترویج و آموزش فناوری نانو
در طول یک دهه گذشته برنامه‌های ترویجی و آموزشی متنوعی برای همه گروه‌های ذینفع در توسعه فناوری نانو اجرا شده است.
تا پایان آذر ماه سال ۹۲ بیش از ۳۱۸۰۰۰ دبیر، دانش‌آموز و دانشجو، در برنامه‌هایی همچون سمینارهای آموزشی، نمایشگاه‌های هفته نانو، چهار دوره المپیاد دانش‌آموزی و سه دوره مسابقه دانشجویی فناوری نانو حضور یافته‌اند.
در سال ۹۱، راه‌اندازی آزمایشگاه‌های آموزشی فناوری نانو برای دانش آموزان، با استفاده از تجهیزات ساخت داخل آغاز شد و تا پایان آذرماه سال۹۲ هفت استان به این آزمایشگاه‌ها مجهز شدند.
تمامی برنامه‌های ترویجی با حمایت ستاد و با مشارکت بیش از ۴۰۰ نهاد ترویجی فعال در سراسر کشور انجام می‌شود.
تعداد دانش‌آموزان، دبیران و دانشجویان آموزش دیده طی سال‌های ۸۶ تا ۹۲
توسعه منابع انسانی و حمایت از پژوهش
ستاد فناوری نانو از سال ۸۳، پرداخت حمایت تشویقی به پژوهشگران فعال در زمینه فناوری نانو را آغاز نموده است.
اجرای برنامه حمایت تشویقی نتایج مثبتی را در بر داشته‌است؛ از جمله:
• ۱۰۴ مرکز علمی به پژوهش در زمینه فناوری نانو وارد شده‌اند؛
• بیش از ۱۵ دانشگاه در مقطع دکتری و ۳۴ دانشگاه در مقطع کار‌شناسی ارشد در گرایش‌های مختلف فناوری نانو دانشجو پذیرفته‌اند.
• حدود ۱۵۲۰۰ پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی به مباحث مختلف فناوری نانو پرداخته‌اند.
ستاد نانو طرح‌هایی همچون برگزاری دوره‌های آشناسازی با مباحث دنیای کسب و کار در حوزه فناوری‌های نوین و پرداخت حق بیمه و بخشی از حقوق دانش‌آموختگان فناوری نانو را برای شاغلین این حوزه دردست اجرا دارد.
برنامه جدید حمایت از پایان نامه‌ها، از ابتدای مهرماه ۹۲ با هدف افزایش کیفیت فعالیت‌های تحقیقاتی و دستیابی به نتایج کاربردی آغاز شده‌است. در این برنامه، سقف مبلغ حمایت تشویقی هر پایان‌نامه متناسب با موضوع، نتایج و اثرات آن تا ۱۲۰ میلیون ریال افزایش یافته است.
تعداد کل محققان فناوری نانو (تجمعی)
شبکه آزمایشگاهی
شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو، با هدف تقویت زیرساخت‌های آزمایشگاهی در حوزه فناوری نانو، فعالیت خود را از سال ۱۳۸۳ آغاز کرده و تا پایان آذر ماه سال ۹۲، توانسته‌است بیش از ۸۸۰ دستگاه آزمایشگاهی از ۵۸ آزمایشگاه مستقر در ۱۴ استان کشور را در قالب اعضای قطعی، به اشتراک بگذارد.
درحدود یک دهه فعالیت شبکه آزمایشگاهی، افزایش ۷/۳۳ برابری تعدادی خدمات و رشد ۵۰ برابری درآمد اعضای شبکه را نشان می‌دهد.
حمایت از ساخت تجهیزات
حمایت از ساخت تجهیزات، از دیگر اقدامات ستاد نانو است که تا سال ۹۲ منجر به فعال‌سازی ۲۵ شرکت سازنده تجهیزات و در حدود ۴۰ نوع تجهیز در حوزه‌های مختلف تولید و اندازه‌گیری شده‌است.
دستیابی به دانش فنی، و تولید تجاری تجهیزاتی همچون، میکروسکوپ‌های پویشی روبشی، دستگاه طیف سنج جرمی، دستگاه مغناطیس سنج، انواع دستگاه‌های آزمایشگاهی و صنعتی لایه نشانی فیزیکی و شیمیایی ازجمله دستاوردهای این برنامه است.
حضور بیش از ۲۵ شرکت مرتبط با فناوری نانو در اولین نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران، و اختصاص بیش از ۳۵ درصد از قراردادهای فروش در این نمایشگاه به مبلغ حدود ۱۳۰ میلیارد ریال به تجهیزات و محصولات فناوری نانو، نشان‌دهنده قابلیت بالای شرکت‌های تولیدی در عرصهٔ فناوری نانو است.
استانداردسازی فناوری نانو
ایران از سال ۱۳۸۵ به عضویت کمیته بین المللی استانداردسازی فناوری نانو درآمده و کمیته‌ای متناظر با کمیته بینالمللی با همکاری سازمان ملی استاندارد ایران و ستاد نانو در همین سال تشکیل شده است. ایران به مدت چهار سال عضو گروه مشاوران رئیس کمیته بینالمللی بوده است.
تا آذرماه سال ۱۳۹۲ تعداد ۱۵ استاندارد ملی و دو استاندارد بین المللی توسط ایران تدوین شده و یک استاندارد بینالمللی دیگر نیز با مسئولیت جمهوری اسلامی ایران در دست تدوین است.
تشکیل کمیته نانوفناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و کمیته استاندارد نانو وزارت جهاد کشاورزی، تشکیل شبکه ایمنی نانو و تدوین تعدادی دستورالعمل و آئین نامه مرتبط با ایمنی فناوری نانو از دیگر اقدامات ستاد نانو در این زمینه است.
تسهیل تجاری‌سازی
از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۲، حدود ۱۶۹محصول مرتبط با فناوری نانو در بیش از ۱۳۲شرکت در کشورمان تولید شده‌است. از این محصولات، ۳۷ محصول شامل تجهیزات آزمایشگاهی و بقیه محصولات نانویی هستند. همچنین از ۳۷ دستگاه آزمایشگاهی ۲۰ عدد نانوابزار با کاربرد مستقیم در فناوری نانو بوده و ۱۷ دستگاه باقیمانده تجهیزات با کاربرد غیرمستقیم در فناوری نانو هستند.
ستاد فناوری نانو با هدف افزایش نرخ موفقیت در تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه، مجموعه‌ای باعنوان «کریدور خدمات فناوری تا بازار» را تشکیل داد تا با ارائه خدمات به فناوران، فرایند ورورد به بازار را تسهیل و تسریع نماید.
شرکت‌های خدمات فناوری در این کریدور، خدماتی از قبیل حمایت از ثبت اختراع، رصد فناوری و بازار، تهیه طرح کسب و کار، مشاوره تولید، بازاریابی و تأمین مالی به فناوران و شرکت‌ها را ارائه می‌نمایند.
نمودار ۸. کل محصولات فناوری نانو کشور از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۲
ارتقای صنایع کشور
فناوری نانو می‌تواند درکنار ایجاد صنایع جدید، باعث توانمندسازی و رقابتپذیرشدن صنایع موجود در کشورگردد.
تاکنون در ۸ صنعت مهم کشور شامل صنایع ساختمان، خودرو، نفت و پتروشیمی، نساجی، دارو، آب و فاضلاب، صنایع برق و نیروگاهی و کشاورزی و بستهبندی فناوری‌های بومی به‌کار گرفته شده‌است.
به‌منظور توسعه صنعت نانو، اسناد بخشی ویژه‌ای برای بکارگیری این فناوری در حوزه وزارت نفت و همچنین وزارت نیرو بامشارکت این وزارتخانه‌ها تهیه شده‌است.
رتبه جهانی ایران در فناوری نانو
ایران در سال ۲۰۱۳ تعداد ۱۲ پتنت تاییدشده نانو داشته که در اداره ثبت اختراع آمریکا به ثبت رسیده‌است و ایران از این نظر در سال ۲۰۱۳ در رتبه سی‌ام جهان قرار گرفت.
تا پایان سال ۲۰۱۳ محققان کشورمان توانسته‌اند با انتشار ۴۱۷۵ مقاله ISI و اختصاص حدود ۴ درصد از تولیدات علمی دنیا در زمینهٔ فناوری نانو به خود، جایگاه هشتم دنیا را در این زمینه برای ایران کسب نمایند.
در میان کشورهای اسلامی نیز از سال ۱۳۸۵ رتبه نخست در اختیار محققان کشورمان قرار دارد و ایران به تنهایی بیش از ۴۳ درصد از تولید علوم نانویی کشورهای اسلامی را در اختیار دارد.
نمودار ۶. رتبه جهانی ایران از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳ میلادی
آینده
با فعالیت حدود ۲۶۰۰ عضو هیئت علمی و ۱۹۴۰۰ محقق تحصیلات تکمیلی، تلاش بیش از ۱۳۰ شرکت تولیدی و وجود برنامه‌های مشخص برای نقش آفرینی تمامی نهادهای فعال در نظام توسعه فناوری نانو، امید می‌رود که با نظر لطف الهی، توسعه فناوری نانو در ایران با شتابی بیش از گذشته ادامه یابد و شاهد دستیابی به اهداف مرتبط با این فناوری در نقشه جامع علمی کشور و سند چشم انداز ۱۴۰۴ باشیم.
توسعه فناوری نانو با رویکردی نظاممند در این ستاد پیگیری شد و در سال ۱۳۸۴ سند راهبردی توسعه فناوری نانو به تصویب هیئت وزیران دولت وقت رسید.
براساس این سند، توسعه فناوری نانو باید موجب تولید ثروت و ارتقای کیفیت زندگی مردم شود و جمهوری اسلامی ایران باید تا سال ۱۳۹۳، به رتبه پانزدهم دنیا در شاخص‌های علم، فناوری و اقتصاد نانو دست یابد.
در این گزارش، به برخی برنامه‌ها و اقدامات انجام‌شده برای دستیابی به اهداف توسعه فناوری نانو در ایران اشاره می‌شود.
ترویج و آموزش فناوری نانو
در طول یک دهه گذشته برنامه‌های ترویجی و آموزشی متنوعی برای همه گروه‌های ذینفع در توسعه فناوری نانو اجرا شده است.
تا پایان آذر ماه سال ۹۲ بیش از ۳۱۸۰۰۰ دبیر، دانش‌آموز و دانشجو، در برنامه‌هایی همچون سمینارهای آموزشی، نمایشگاه‌های هفته نانو، چهار دوره المپیاد دانش‌آموزی و سه دوره مسابقه دانشجویی فناوری نانو حضور یافته‌اند.
در سال ۹۱، راه‌اندازی آزمایشگاه‌های آموزشی فناوری نانو برای دانش آموزان، با استفاده از تجهیزات ساخت داخل آغاز شد و تا پایان آذرماه سال۹۲ هفت استان به این آزمایشگاه‌ها مجهز شدند.
تمامی برنامه‌های ترویجی با حمایت ستاد و با مشارکت بیش از ۴۰۰ نهاد ترویجی فعال در سراسر کشور انجام می‌شود.
تعداد دانش‌آموزان، دبیران و دانشجویان آموزش دیده طی سال‌های ۸۶ تا ۹۲
توسعه منابع انسانی و حمایت از پژوهش
ستاد فناوری نانو از سال ۸۳، پرداخت حمایت تشویقی به پژوهشگران فعال در زمینه فناوری نانو را آغاز نموده است.
اجرای برنامه حمایت تشویقی نتایج مثبتی را در بر داشته‌است؛ از جمله:
• ۱۰۴ مرکز علمی به پژوهش در زمینه فناوری نانو وارد شده‌اند؛
• بیش از ۱۵ دانشگاه در مقطع دکتری و ۳۴ دانشگاه در مقطع کار‌شناسی ارشد در گرایش‌های مختلف فناوری نانو دانشجو پذیرفته‌اند.
• حدود ۱۵۲۰۰ پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی به مباحث مختلف فناوری نانو پرداخته‌اند.
ستاد نانو طرح‌هایی همچون برگزاری دوره‌های آشناسازی با مباحث دنیای کسب و کار در حوزه فناوری‌های نوین و پرداخت حق بیمه و بخشی از حقوق دانش‌آموختگان فناوری نانو را برای شاغلین این حوزه دردست اجرا دارد.
برنامه جدید حمایت از پایان نامه‌ها، از ابتدای مهرماه ۹۲ با هدف افزایش کیفیت فعالیت‌های تحقیقاتی و دستیابی به نتایج کاربردی آغاز شده‌است. در این برنامه، سقف مبلغ حمایت تشویقی هر پایان‌نامه متناسب با موضوع، نتایج و اثرات آن تا ۱۲۰ میلیون ریال افزایش یافته است.
شبکه آزمایشگاهی
شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو، با هدف تقویت زیرساخت‌های آزمایشگاهی در حوزه فناوری نانو، فعالیت خود را از سال ۱۳۸۳ آغاز کرده و تا پایان آذر ماه سال ۹۲، توانسته‌است بیش از ۸۸۰ دستگاه آزمایشگاهی از ۵۸ آزمایشگاه مستقر در ۱۴ استان کشور را در قالب اعضای قطعی، به اشتراک بگذارد.
درحدود یک دهه فعالیت شبکه آزمایشگاهی، افزایش ۷/۳۳ برابری تعدادی خدمات و رشد ۵۰ برابری درآمد اعضای شبکه را نشان می‌دهد.
حمایت از ساخت تجهیزات
حمایت از ساخت تجهیزات، از دیگر اقدامات ستاد نانو است که تا سال ۹۲ منجر به فعال‌سازی ۲۵ شرکت سازنده تجهیزات و در حدود ۴۰ نوع تجهیز در حوزه‌های مختلف تولید و اندازه‌گیری شده‌است.
دستیابی به دانش فنی، و تولید تجاری تجهیزاتی همچون، میکروسکوپ‌های پویشی روبشی، دستگاه طیف سنج جرمی، دستگاه مغناطیس سنج، انواع دستگاه‌های آزمایشگاهی و صنعتی لایه نشانی فیزیکی و شیمیایی ازجمله دستاوردهای این برنامه است.
حضور بیش از ۲۵ شرکت مرتبط با فناوری نانو در اولین نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران، و اختصاص بیش از ۳۵ درصد از قراردادهای فروش در این نمایشگاه به مبلغ حدود ۱۳۰ میلیارد ریال به تجهیزات و محصولات فناوری نانو، نشان‌دهنده قابلیت بالای شرکت‌های تولیدی در عرصهٔ فناوری نانو است.
استانداردسازی فناوری نانو
ایران از سال ۱۳۸۵ به عضویت کمیته بین المللی استانداردسازی فناوری نانو درآمده و کمیته‌ای متناظر با کمیته بینالمللی با همکاری سازمان ملی استاندارد ایران و ستاد نانو در همین سال تشکیل شده است. ایران به مدت چهار سال عضو گروه مشاوران رئیس کمیته بینالمللی بوده است.
تا آذرماه سال ۱۳۹۲ تعداد ۱۵ استاندارد ملی و دو استاندارد بین المللی توسط ایران تدوین شده و یک استاندارد بینالمللی دیگر نیز با مسئولیت جمهوری اسلامی ایران در دست تدوین است.
تشکیل کمیته نانوفناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و کمیته استاندارد نانو وزارت جهاد کشاورزی، تشکیل شبکه ایمنی نانو و تدوین تعدادی دستورالعمل و آئین نامه مرتبط با ایمنی فناوری نانو از دیگر اقدامات ستاد نانو در این زمینه است.
تسهیل تجاری‌سازی
از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۲، حدود ۱۶۹محصول مرتبط با فناوری نانو در بیش از ۱۳۲شرکت در کشورمان تولید شده‌است. از این محصولات، ۳۷ محصول شامل تجهیزات آزمایشگاهی و بقیه محصولات نانویی هستند. همچنین از ۳۷ دستگاه آزمایشگاهی ۲۰ عدد نانوابزار با کاربرد مستقیم در فناوری نانو بوده و ۱۷ دستگاه باقیمانده تجهیزات با کاربرد غیرمستقیم در فناوری نانو هستند.
ستاد فناوری نانو با هدف افزایش نرخ موفقیت در تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه، مجموعه‌ای باعنوان «کریدور خدمات فناوری تا بازار» را تشکیل داد تا با ارائه خدمات به فناوران، فرایند ورورد به بازار را تسهیل و تسریع نماید.
شرکت‌های خدمات فناوری در این کریدور، خدماتی از قبیل حمایت از ثبت اختراع، رصد فناوری و بازار، تهیه طرح کسب و کار، مشاوره تولید، بازاریابی و تأمین مالی به فناوران و شرکت‌ها را ارائه می‌نمایند.
ارتقای صنایع کشور
فناوری نانو می‌تواند درکنار ایجاد صنایع جدید، باعث توانمندسازی و رقابتپذیرشدن صنایع موجود در کشورگردد.
تاکنون در ۸ صنعت مهم کشور شامل صنایع ساختمان، خودرو، نفت و پتروشیمی، نساجی، دارو، آب و فاضلاب، صنایع برق و نیروگاهی و کشاورزی و بستهبندی فناوری‌های بومی به‌کار گرفته شده‌است.
به‌منظور توسعه صنعت نانو، اسناد بخشی ویژه‌ای برای بکارگیری این فناوری در حوزه وزارت نفت و همچنین وزارت نیرو بامشارکت این وزارتخانه‌ها تهیه شده‌است.
رتبه جهانی ایران در فناوری نانو
ایران در سال ۲۰۱۳ تعداد ۱۲ پتنت تاییدشده نانو داشته که در اداره ثبت اختراع آمریکا به ثبت رسیده‌است و ایران از این نظر در سال ۲۰۱۳ در رتبه سی‌ام جهان قرار گرفت.
تا پایان سال ۲۰۱۳ محققان کشورمان توانسته‌اند با انتشار ۴۱۷۵ مقاله ISI و اختصاص حدود ۴ درصد از تولیدات علمی دنیا در زمینهٔ فناوری نانو به خود، جایگاه هشتم دنیا را در این زمینه برای ایران کسب نمایند.
در میان کشورهای اسلامی نیز از سال ۱۳۸۵ رتبه نخست در اختیار محققان کشورمان قرار دارد و ایران به تنهایی بیش از ۴۳ درصد از تولید علوم نانویی کشورهای اسلامی را در اختیار دارد.
نمودار ۶. رتبه جهانی ایران از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳ میلادی
آینده
با فعالیت حدود ۲۶۰۰ عضو هیئت علمی و ۱۹۴۰۰ محقق تحصیلات تکمیلی، تلاش بیش از ۱۳۰ شرکت تولیدی و وجود برنامه‌های مشخص برای نقش آفرینی تمامی نهادهای فعال در نظام توسعه فناوری نانو، امید می‌رود که با نظر لطف الهی، توسعه فناوری نانو در ایران با شتابی بیش از گذشته ادامه یابد و شاهد دستیابی به اهداف مرتبط با این فناوری در نقشه جامع علمی کشور و سند چشم انداز ۱۴۰۴ باشیم.
