سرنوشت کارگردان‌هایی که درباره آزادسازی خرمشهر فیلم ساختند

«بلمی به سوی ساحل» ساخته رسول ملاقلی‌پور، «سرزمین خورشید»، «کیمیا» و «دوئل» هر سه به کارگردانی احمدرضا درویش نیم نگاهی به ماجرای خرمشهر دارند. محمدحسین لطیفی در «روز سوم» به نسبت دیگر فیلم‌ها روایت کامل‌تری از اشغال شهر ارائه می‌کند و «کودک و فرشته» مسعود نقاشی روایتی از ماجرای شهر است و قصه «عصر روز دهم» که ابتدا قرار بود زنده یاد ملاقلی‌پور آن را بسازد و در ادامه مجتبی راعی ساخت، از اشغال خرمشهر آغاز می‌شود و مسعود کیمیایی در «دندان مار» اشاره‌ای به جنگ‌زدگان خرمشهری دارد و «حریم مهرورزی» ناصر غلامرضایی هم که در روزهای جنگ ساخته شد، از آزادسازی خرمشهر می‌گوید.

در کنار این فیلم‌های ساخت شده، رویای ساخت برخی فیلم‌ها نیز در ذهن کارگردانانی بوده که اجازه یا امکان جلوی دوربین بردن ایده‌شان را به دست نیاورده‌اند.

احمدرضا درویش

کارگردان فیلم‌های «سرزمین خورشید»، «کیمیا» و «دوئل»، جنگ را از نزدیک درک کرده و همین موضوع سبب شده او در فیلم‌هایش از دوران جنگ و دفاع مقدس بگوید و روایت‌های خود را از آن مقطع ارائه کند. درویش فیلمسازی است که رد پای اندیشه و تفکرش را به وضوح می‌توان در فیلم‌هایش یافت و به نظر می‌رسد به دلیل تاثیرگذاری موضوع خرمشهر روی فیلمساز در سه فیلم یاد شده به نوعی او از خرمشهر و ماجرای اشغال شهر یاد می‌کند.

درویش بعد از سال 1382 که «دوئل» به نمایش عمومی درآمد، درگیر پیش تولید و در ادامه تولید «رستاخیز» شد؛ فیلمی که روایتی از ماجرای عاشوراست و در سی و دومین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. به دلیل نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع) در این فیلم، درویش که سال‌ها به عنوان فیلمسازی نزدیک به ارزش‌ها شناخته می‌شد، مورد انتقاد جدی برخی مدعیان ارزش‌ها قرار گرفت و همه این‌ها موجب شده، فیلمی که هزینه و زمان بسیاری برای تولید آن صرف شود، سرنوشت روشنی نداشته باشد.

با این وضعیت مشخص نیست، همچنان درویش به عنوان فیلمسازی که می‌تواند روایتگر مناسبی برای ماجرای اشغال و آزادسازی خرمشهر باشد، سراغ این موضوع و تولید فیلمی در این زمینه برود یا نه.

نمایی از فیلم «دوئل»

محمدحسین لطیفی

پیش از آنکه محمدحسین لطیفی «روز سوم» را بسازد، نشان داده بود که به سینمای نزدیک به گیشه علاقمند است. او «روز سوم» را در فاصله سه ماهه باقی مانده تا بیست و پنجمین جشنواره فیلم فجر کلید زد و در نهایت فیلمش در این جشنواره به نمایش درآمد و جوایز اصلی جشنواره را هم از آن خود کرد.

لطیفی در این فیلم نگاهی نسبتا جسورانه به ماجرای اشغال خرمشهر و وضعیت مردمان شهر بعد از اشغال دارد، او فیلم را براساس فیلمنامه مهدی سجاده‌چی ساخت و حمید آخوندی تهیه‌کننده فیلم که نسبت به خرمشهر و اتفاقات دوران جنگ نزدیکی بیشتری دارد، تاثیر بسیاری در تولید موفق و با عجله فیلم داشت.

لطیفی همانطور که پیش از «روز سوم» در فیلم‌هایش سراغ موضوعات مربوط به دفاع مقدس نرفته بود، بعد از موفقیت‌های این فیلم هم سعی نکرد دوباره به این سوژه نزدیک شود و شاید با تجربیاتی که دارد روایتی دیگر گون و یا کامل‌تر از خرمشهر ارائه دهد. او بعد از «روز سوم» دو فیلم دیگر ساخت که بیشتر نزدیک به فیلم‌های قبلی‌اش بودند و همچنین وارد جریان ساخت مجموعه پرهزینه «قلب یخی» شد؛ مجموعه‌ای که برای عرضه در شبکه نمایش خانگی ساخته می‌شد.

در هفته‌های اخیر هم خبری در مورد ساخت فیلمی مربوط به فوتبال و جام‌جهانی از سوی لطیفی منتشر نشده بود که گویا به دلیل کنار کشیدن یکی از سرمایه‌گذاران جدی پروژه، لطیفی هم از ساخت این کار انصراف داده است. مجموع این‌ها نشان می‌دهد، لطیفی بیش از هر چیز در جایگاه کارگردانی که توان اداره پروژه‌ای را دارد، سر کارهای مختلف حاضر می‌شود و حالا گاه این پروژه «روز سوم» است و درباره آزادساز خرمشهر و زمانی فیلمی درباره فوتبال و جام جهانی برزیل.

برزو ارجمند و باران کوثری در «روز سوم»

رسول ملاقلی‌پور

زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور فیلم‌هایی نزدیک به دنیای ذهنی و دغدغه‌هایش می‌ساخت. او یکی از مطرح‌ترین کارگردانان سینمای ایران در زمینه آثار دفاع مقدس محسوب می‌شود که همواره در آثارش از زوایای مختلف به جنگ و تبعاتش نزدیک می‌شد.

آخرین پروژه سینمایی این فیلمساز «عصر روز دهم» بود که قصد داشت به تهیه‌کنندگی منوچهر محمدی آن را بسازد. در جریان بازدید از لوکیشن‌های فیلم بود که ملاقلی‌پور فرصت بیشتری نیافت و دارفانی را وداع گفت. او با رفتن خود «بلمی به سوی ساحل» را به عنوان نخستین فیلمی که به موضوع اشغال خرمشهر می‌پرداخت به یادگار گذاشت.

دیگر یادگار او از خرمشهر فیلمنامه «عصر روز دهم» بود؛ بعد از گذشت مدتی از درگذشت ملاقلی‌پور، محمدی در مقام تهیه‌کننده، مجتبی راعی را به عنوان کارگردان جدید پروژه معرفی کرد. هرچند فیلمنامه در جریان این اتفاقات تغییراتی کرد، اما ماجرای فیلم باز هم از اشغال خرمشهر و اتفاقاتی که در نتیجه این اشغال برای یک خانواده رخ می‌دهد آغاز شد.

فرصت حیات زنده‌یاد ملاقلی‌پور به این فیلمساز اجازه آن را نداد که آرزوی خود یعنی ساخت فیلمی در مورد سوم خرداد 1361 را عملی کند.

ناصر تقوایی

به گواه اغلب منتقدانی که فیلمنامه «چای تلخ» را خوانده‌اند، این متن در صورت تبدیل شدن به فیلمی سینمایی می‌توانست یکی از درخشان‌ترین فیلم‌های سینمای ایران در مورد دوران دفاع مقدس باشد، اما تقوایی در این متن روایتی از هجوم عراقی‌ها به روستایی اطراف خوزستان دارد و در مورد خرمشهر و اشغال آن سختی نمی‌گوید.

اما این فیلمساز در همان سال‌هایی که هنوز مدت زیادی از آزادسازی خرمشهر و تاثیر خرابی‌ها بر شهر نگذشته بود، طرحی در مورد اشغال این شهر و حضور افرادی با زبان‌های مختلف در منطقه محاصره شده داشت که هیچ‌گاه اجازه ساخت این فیلم را به دست نیاورد.

به نظر می‌رسد ناصر تقوایی به دلیل توان کارگردانی از یک سو و ریشه گرفتن اندیشه‌اش در منطقه خوزستان، می‌تواند مناسب‌ترین فیلمساز برای تصویر کردن اتفاقات خرمشهر باشد. این فیلمساز بعد از نیمه ماندن تولید «چای تلخ» دیگر پشت دوربین هیچ فیلم سینمایی قرار نگرفته است.

... و چند داستان دیگر

همایون اسعدیان در مقام کارگردان و منوچهر محمدی به عنوان تهیه‌کننده دو هنرمندی‌اند که درصدد ساخت مجموعه «دا» براساس کتاب «دا» هستند. این کتاب روایتی از اشغال و آزادسازی خرمشهر است. فعلا مراحل تکمیل فیلمنامه این کار پیش می‌رود.

حمید آخوندی تهیه‌کننده «روز سوم» هم به تازگی در گفت‌و‌گویی که با خبرگزاری «ایسنا» داشته از اقدامش برای پیگیری ساخت پروژه سینمای «خرمشهر» خبر داده است.