آداب و رسوم سمنان در ماه محرم

به گزارش باشگاه خبرنگاران سمنان، عزاداری ایام محرم با شور و حال خاصی در نقاط مختلف استان سمنان برپا می‌شود که در این یادداشت به معرفی اجمالی مهمترین آیین‌های آن برپایه منابع آرشیوی میراث فرهنگی استان سمنان پرداخته می‌شود.
 
آیین های عزاداری در سمنان:
 
در شهرستان سمنان چند روز مانده به ماه محرم، زنان و مردان هر محله به نظافت مساجد و حسنییه ها پرداخته، علاوه بر آن سر در خانه‌ها و بازار را سیاه پوش می‌کنند.

چادر بزرگی موسوم به پوش یا خیمه به نشانه آغاز عزاداری برروی تکایای نقاط شهری و روستایی بر پا می‌گردد.

از رایج ترین مراسم عزاداری مربوط به ماه محرم می‌توان به روضه خوانی، دسته گردانی، علم بندان، نخل گردانی و ادای نذورات اشاره نمود. در تمام نقاط استان سمنان از اول ماه محرم، مراسم روضه خوانی در مساجد و حسینیه‌ها برگزار شده و برخی افراد نیز به بر پایی این مجالس در خانه های خود مبادرت می‌ورزند.
 
در طول شبهای دهه اول محرم، پس از نماز مغرب و عشاء مجالس عزاداری و سوگواری در مساجد با حضور روحانیون و مداحان انجام می‌شود.

برپایی این مراسم تا پایان ماه صفر به طول می انجامد. یکی از شیوه‌های عزاداری این ایام، دسته روی یا دسته گردانی است. معمولاً از شب پنجم محرم به بعد دستجات عزاداری از مقابل حسینیه یا تکایای خود حرکت کرده و هر دسته مسیر مشخصی را در هر یک از شب‌ها طی می‌نماید.
 
آیین علم بندان:
 
علم ،چوب بلندی است که یک پنجه فلزی در راس آن نصب شده است. علم بندان از دیگر آئین‌های محرم در سمنان است که در بیشتر نقاط شهرستان با اندکی تفاوت در زمان و نحوه اجرا، انجام می‌شود.

بسیاری از مردان و زنان به جهت بر آورده شدن حاجات خود در این مراسم شرکت نموده و نذورات خود شامل پول و پارچه‌ها را به علم می‌بندند. بدین ترتیب بدنه علم از پارچه‌های نذری اهالی پوشیده می‌شود.

پس از پوشیدن علم، آن را با احترام بلند کرده و در این لحظه همگان صلوات می‌فرستند. برخی از افراد بنا به نذر خود در جلوی علم گاو یا گوسفند قربانی می‌کنند.
 
فریاد یا عباس یا عباس پنجم محرم شاهرود
 
در پنجمین روز از ماه محرم ، همه ساله فریاد یا عباس یا عباس درشاهرود طنین انداز می‌شود و مردم ولایتمدار و دوستدار سالار شهیدان یادوخاطره دلاوردی‌های قهرمان واسوه دشت کربلا حضرت ابولفضل عباس(ع)را گرامی می‌دارند.
 
تمام شاهرودی‌ها اعم از پیر و جوان در قالب دسته جات عزاداری با فریادهای یا عباس علاوه بر گرامیداشت سقای دشت کربلا و برادر و عموی نمونه در طول تاریخ اسلام ،نشان می‌دهند یا عباس اگر آن روز در عاشورا در صحرای کریلا نبودیم ،اما امروز اعلام می‌کنیم که با تمام وجودمان ،با مال و جان و فرزندانم در راه امام حسین هستیم ،ازاسلام و قیام عاشورا حمایت و به آیندگان منتقل می‌کنیم و علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) را برافراشته نگاه می‌دارند.

مردم عزادار  شاهرود در مراسمی تحت عنوان یا عباس یا عباس یا آیین طوق بندان(علم بندان)به صورت گسترده شرکت می‌کنند، مراسمی که مشابه آن در هیچ جای ایران وجود ندارد.

تکیه بازار شاهرود که به تکیه زنجیری نیز معروف است و از بزرگترین تکایای این شهر به حساب می آید وظیفه جمع آوری طوق‌ها و برگزاری دسته طوق بندان را بر عهده دارد. عزاداران به سوی تکیه بازار راه می‌افتند و به چاوش خوانی پرداخته و با سوز و گداز می‌خوانند.

ای داد از این عزا، بیداد از این عزا، فریاد ما مصیب و دوصد داد از این عزا و سپس دو بیت از اشعار محتشم کاشانی (باز این چه شورش است که در خلق عالم است و ... ) خوانده می‌شود.

عاشقان ابوالفضل العباس (ع) سپس در قالب هیات‌های سینه زنی به سوی مساجد و تکایای دیگر به راه می‌افتند و در طول مسیر به چاوشی و خواندن مصیبت می‌پردازند.

سپس سه قسمت طوق به ترتیب (زبانه، بدنه و چوب طوقها) را روی دو دست گرفته و به راه می‌افتند و به این ترتیب تمامی طوق‌ها را از محل‌های خود و منبرخانه‌ها جمع آوری کرده و به نزدیکترین تکیه و یا مسجد محل می‌برند.

بعدازظهر روز پنجم محرم،خادمان تکیه بازار با چاوشی خوانی و صلوات طوق‌ها راازمسجدآقا،تکیه‌های شریعت،گلشن،یزدی‌ها،حاج رضاعلی،اخیانی‌ها و تکیه مدرسه قلعه ومنبر خانه‌های برخی افراد جمع آوری کرده و در محله قلعه و در کوچه جنب مسجد نجفقلی نجفیان به هم وصل می‌کنند.
 
سیدعلی اصغر شریعت زاده محقق و پژوهشگر شاهرودی در کتاب فرهنگ مردم شاهرود نوشته است، نگهداری هر طوق و حرکت آن به عهده خدام مربوطه است، دراین موقع دسته طوق بنای داد از این عزارا سر می‌دهند و سپس دسته معروف به یا عباس یا عباس راه می‌افتد.

حرکت دسته در مسیر خیابان شهید صدوقی (خیابان مزار) شاهرود ادامه پیدا می‌کند تا به نزدیکی مزار قدیمی شهر که مدفن علمای بزرگی چون مرحوم آیت الله سبزواری است می‌رسد، در این موقع سینه زنی و نوحه خوانی به اوج خود می‌رسد، آنگاه طوق‌ها را به صورت خوابیده بر روی دوش خود می گذارند و یا عباس یا عباس گویان به تکیه بازار می‌روند.

سوگواران در این مکان پس از نوحه و مصیبت خوانی درحالی که بر سر و روی خود می‌زنند مراسم را خاتمه می‌دهند و خدام هر تکیه، طوق را به محل خود برده و در شاه نشین تکیه مربوطه نصب می‌کند.
 
آیین نخل گردانی:
 
یکی دیگر از نشانه های عزاداری در نقاط مختلف استان سمنان نخل گردانی است. نخل را با پارچه‌های سبز و مشکی پوشش داده و در قسمت جلوی آن تصاویر امامان، شهدا و آینه می‌آویزند.

برای بلند کردن نخل عزاداران شال سیاه به گردن خود می‌اندازند. نخل را دربرخی نقاط، شبهای محرم همراه با هیات‌های عزاداری حمل می‌کنند. این شیوه در روزهای تاسوعا و عاشورا چشمگیرتر است.
 
آیین روز تاسوعا و عاشورا:
 
اوج عزاداری ماه محرم در شب های تاسوعا و عاشورا است. اهالی هر محله پس از تجمع در تکایا و حسینیه های خود به سوگواری پرداخته و سپس در قالب دستجات عزاداری در سطح شهر یا روستا به حرکت در می آیند.

در روز تاسوعا دستجات عزاداری مهدیشهر از حسینیه اعظم به طرف کوه تاسوعا حرکت می‌کنند. در میان دسته، علامت، علم، نخل و دیگر نشانه‌های عزاداری بچشم می‌خورد.

عزاداران این شهر زنجیروار نخل را در مسیری شیب دار به فراز کوه برده و پس از عزاداری به محل قبلی باز می‌گردانند. مراسم نخل گردانی شهمیرزاد در بعد از ظهر روز عاشورا انجام می‌شود.

عزاداران در قالب دستجات منظم همراه با حمل نشانه‌های عزاداری به ارتفاعات همجوار شهر رفته و از آن مکان به مقبره پیغمبران در ارتفاعات جانب دیگر شهر سلام می‌دهند. در میان دستجات این شهر حرکت ذوالجناح نیز مرسوم می‌باشد. عزاداران شهر سرخه بعد از نماز ظهر عاشورا نخل را در میان حسینیه، پنج نوبت می‌چرخانند.

آتش زدن خیمه‌ها از دیگر مراسم شهر سرخه و برخی نقاط استان می‌باشد. مراسم نخل گردانی محله جهادیه سمنان در بعدازظهر تاسوعا بسیار باشکوه است و جمعیت زیادی برای شرکت در این مراسم در محل حضور می‌یایند.

در ایام تاسوعا و عاشورا در میان دستجات عزاداری نشانه‌هایی چون نخل، علم، علامت، پرچم، سقا، چلچراغ و غیره مشاهده می‌گردد، پخت غذای نذری و تقسیم آن در بین اهالی هر محله از دیگر آداب این ایام می‌باشد.
 
سنگ زنی:
 
یکی دیگر از شیوه‌های خاص عزاداری رایج در منطقه، مراسم سنگ زنی عزاداران شهر سرخه و روستای اعلا است. در این شیوه عزاداران با در دست گرفتن دو چوب به اندازه کف دست همگام و هم نوا با آوای نوحه آنها را به هم می‌کوبند.

در این شیوه، عزاداران به جای زدن بر سینه، دو چوب (سنگ) موجود در دستان خود را در حالت تک ضرب و سه ضرب بر هم می‌زنند. در شهر سرخه عزاداران دو هئیت خندق و آقا علی چال در روزهای تاسوعا و عاشورا در حالیکه لباس عربی بر تن نموده و چهره خود را پوشانده اند به سنگ زنی می‌پردازند.
 
آیین معنوی "چِلچِلا" در شهر تاریخی مجن
 
شهر زیبا و پلکانی شکل مُجن كه در فاصله 33 كيلومتري شمال غرب شاهرود واقع شده همه ساله در ايام ماه محرم میزبان هزاران تن از عزاداران حسيني و گردشگران مذهبی از اقصي نقاط كشور خصوصاً تهران و گرگان است.
 
مجن داراي چند تکیه به نام‌هاي تکیۀ بالا (قلعه)، پائين (مركزي)، سادات، ملاگوهر و ذوالجناح و نيز تعدادي منبرخانه است كه از چند روز مانده به ماه محرم غبار روبي و سياهپوش مي شود.
 
از قدیم الایام از شب سوم ماه محرم در صحن دو تکیۀ بزرگ مجن تکایای بالا و پایين مقارن با غروب آفتاب مراسم با شکوهی تحت عنوان "چِلچِلا" انجام شده و این آیین تا شب دهم با حضور خادمین و انبوه عزاداران ادامه می‌یابد.
 
در تکیۀ پایین قبل از غروب آفتاب ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند پس از آن فضای تکیه را با تعدادی جاجیم و چادر شب فرش نموده و چهل پایه چراغ شمعدان برای برگزاری مراسم در محل می‌چیینند. گویا به همین دلیل است که این مراسم زیبای معنوی را چلچلا یا همان چهل چراغ نامیده‌اند.
 
خدام تکیه مقابل چراغ ها و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و فردی که غالباً متولی و به اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه است، شروع به خواندن دعا با لحنی دلنشین می‌نماید.
 
 زنان و دختران بر پشت بام های پلکانی اطراف تکیه به تماشای مراسم می نشینند. ایشان بر این باورند که هنگام غروب دعا زودتر مستجاب شده و نباید این فرصت را از دست بدهند.
 
تکیه پایین از فضای معنوی خاصی برخوردار است. پوششی چادری که بروی صحن تکیه و بر فراز ستون چوبی برافراشته شده نمادی از خیمه گاه اباعبداله الحسین (ع) است.
 
در این آیین پس از ذکر صلوات قسمت هایی از دعای زیارت عاشورا خوانده می‌شود آنگاه برای سلامتی و فرج آقا امام زمان (عج) دعا می‌کنند و حضار همگی با الهی آمین پاسخ می گویند.
 
 قسمتی از این دعا بدین شرح است: "از جهت تعجیل ظهور حامل لواح ولایت الهی/ و صابح محبت لایتناهی/ نور انوار شارقه احدیت / و نور انوار بارقه عزلیت / شمس فلک عصمت و طهارت / قمر آسمان عزت و جلالت / حجت پروردگار و زریه احمد مختار و ...
 
در همین حین مردم نذورات خود که بیشتر شامل نان محلی و قند بوده و برای مراسم اطعام روز بعد عزاداران مورد استفاده قرار می‌گیرد را به تکیه آورده و بروی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند ایشان در قبال آن بسته‌ای کوچک از نبات را به عنوان تبرک از خادمان دریافت می‌دارند.
 
در پایان مراسم نیز جهت آمرزش اموات، شفای بیماران و رفع و دفع بلیات و قبولی نذورات دعا و فاتحه می‌خوانند سپس چراغ ها را دست به دست می‌بوسند و می‌چرخانند و برای اقامه نماز مغرب آماده می‌شوند.
 
آیین معنوی "چلچلا" بهمن ماه 1391 در هفتمین اجلاس شورای ثبت آثار معنوی کشور در شاهرود به ثبت رسید.
 
تعزیه خوانی:
 
بر پایی مجالس تعزیه از دیگر روش‌های عزاداری در این ایام است. مجالس تعزیه در تکایا و حسینیه های نقاطی چون مهدیشهر، اعلا، دوزهیر، افتر، سرخه، فولاد محله و نیز در شهر سمنان برگزار می‌گردد. ایفا کنندگان نقش دریک گروه تعزیه شامل: امام خوان، شمر خوان، بچه خوان، حر، عباس، علی اکبر و غیره است.نام برخی از مجالس تعزیه خوانی که برگرفته از وقایع و حوادث کربلا به شرح زیر می‌باشد:
 
مجلس مصیب، شهادت حر، مسلم، دو طفلان مسلم، شهادت امام رضا (ع)، مجلس ابوالفضل، علی اکبر(ع)، قاسم و شهادت امام حسین(ع). گفتنی است که مجالس تعزیه خوانی زنانه نیز توسط برخی زنان روضه خوان این شهر در ایام محرم برگزار می‌گردد.
 
شام غریبان:
 
غروب روز عاشورا، شام غریبان شهدای کربلاست. از این رو عزاداران هر محل از خواندن نماز مغرب و عشا در حالیکه شمع یا فانوسی در دست دارند در تاریکی اقدام به دسته گردانی در نقاط مختلف می‌نمایند.

حمل نشانه‌های عزاداری در میان دستجات شام غریبان مرسوم نمی‌باشد. در نقاطی چون افتر، فولاد محله و شهمیرزاد، مراسم دسته روی و سوگواری تا سیزدهم محرم که اصطلاحاً سوم امام نام دارد انجام می‌گیرد.

در شهمیرزاد و سرخه در غروب روز سوم جماعتی در قالب قوم بنی‌اسد به نشانه دفن نمادین اجساد شهدا در حال حمل بیل و کلنگ و شبیه نعش اقدام به دسته گردانی و سوگواری می‌نمایند.

مراسم سنتی یازدهم محرم، باشکوه‌ترین مراسم عزاداری در دامغان
 
در یازدهمین روز محرم شهرستان دامغان یکپارچه تعطیل و حال و هوای خاصی بر این شهرستان حاکم می‌شود. عزاداران حسینی در مراسم این روز که یکی از اجتماعات بسیار مطرح سوگواری در کشور برای سرور و سالار شهیدان کربلا حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است، از همه نقاط روستایی و شهری این شهرستان از صبح هنگام به شهر دامغان آمده و با حرکت در خیابان‌های این شهر عزدارای می‌کنند.
 
دسته‌ها و هیئت‌های سینه زنی و زنجیرزنی روستاها و شهرهای دامغان پشت سر هم و بر اساس نظم خاصی عزاداری می‌کنند که این مهم جلوه‌ای ویژه به این مراسم می‌دهد. در این روز اهالی شهر دامغان، عزاداران دیگر نقاط این شهرستان و شهرستان‌های دیگر استان و کشور را بر سر سفره‌های اطعام نذری خود پذیرایی می‌کنند.

انتهاي پيام/ز