مسجد جمعه یا مسجد جامع یادگار سلجوقیان در نصف جهان

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان؛  مسجد جامع یا به قول اصفهانی‌ها مسجد جمعه یا مسجد جامع عتیق یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است که به گفته کارشناسان سبک معماری این مسجد به شیوه رازی و یادگاری از دوره سلجوقیان است.

مسجد جامع اصفهان مجموعه تاریخی گسترده‌ای به ابعاد 140 در 170 متر است که از جمله قسمت‌های مختلف این مسجد صحن چهار ایوانی، شبستان‌ها، مدرسه مظفری، صفه‌های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، محراب اُلجایتو، چهار ایوان معروف به نام‌های صاحب، استاد، شاگرد و درویش است.

همان‌طور که گفته شد بنای فعلی مسجد جامع اصفهان به دوره سلجوقیان برمی‌گردد اما تعمیراتی که بر روی این بنا صورت گرفته مربوط به دوره‌های بعد از آن به ‌ویژه صفویه است، اما به گفته کارشناسان، با کاوش‌های باستان‌شناسی که بر روی این بنا صورت گرفته متعلقاتی از دوران آل‌بویه و قرن سوم هجری در میان آن‌ها کشف‌شده است.

کارشناسان این حوزه با کشف یک‌پا ستون ازجمله تزئینات دوره ساسانیان در منطقه شمالی مسجد، دیرینه این بنا را به زمان قبل از اسلام می‌برند، ازاین‌رو درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف‌نظرهایی در میان باستان شناسان وجود دارد.

ساخت مسجد جامع نصف جهان به قرن‌های نخست هجری و به زمان عباسیان برمی‌گردد که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح گردیده ‌است.

مسجد جامع اصفهان اثری ثبت شده در یونسکو

مسجد جامع اصفهان در سی و ششمین نشست اجلاس یونسکو در سال 2012 به شماره 1397 در میراث جهانی و نیز در 15 دی‌ماه سال 1310 به شماره ثبت 95 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد تاریخی در مجاورت میدان تازه احیا شده امام علی (ع) یا میدان کهنه اصفهان در قرن دوم هجری ساخته شد که این بنای تاریخی و مذهبی زیبا همچون نگینی نصف جهان را درخشان‌تر می‌کند.

همچنین مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد در دوران آل‌بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند، ازاین‌رو می‌توان گفت مسجد جامع اصفهان منعکس‌کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است.

این مسجد با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجاکه ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خودگرد آورده یکی از بهترین آثار مشهور در دنیای امروزی است، چهار ایوان این مسجد به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق خوانده شده که با تزئینات مقرنس‌سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را به نمایش گذاشته است.

ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته ‌شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است کتیبه‌هایی از دوره‌های مختلف ازجمله صفویان را از خود به‌جا گذاشته است.

ایوان غربی معروف به صفه استاد در دوره سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزیین‌ شده است، در این صفه علاوه برخط‌های ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عبارت‌هایی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضا محمدامین اصفهانی نوشته ‌شده است.

رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه ‌شده است، در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام «مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی» نوشته ‌شده است.

محراب مسجد عتیق گوهری تابناک از هنر ایرانی

شبستان کوچکی در شمال ایوان قرار دارد که زیباترین محراب گچ‌بری مسجد را به خود اختصاص داده است، این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به ‌مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم می‌خورد.

مسجد جامع اصفهان دارای ورودی‌های گوناگونی است که هرکدام از این ورودی‌ها فضای مسجد را به قسمت‌هایی از بافت اطراف آن مربوط می‌کند و نیز گذرها و معابری که مسجد را احاطه کرده‌اند بیانگر ارتباط گسترده مسجد با بافت قدیم شهر است.

بر اساس شنیده‌ها مسجد جامع اصفهان طی زمان‌های متعدد به سبب آتش‌سوزی، جنگ‌های گوناگون و آشوب در دوره‌های مختلف آسیب فراوان دیده و سپس بازسازی و مرمت‌شده است.

 کاوش‌های تاریخی نشان داده که به‌احتمال‌زیاد مسجد جامع اصفهان قبل از مسلط شدن اعراب به این شهر مرکز مذهبی مهمی برای این شهر به شمار می‌رفته و به‌صورت یک ی از آتشکده‌های این شهر کاربرد ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است.

به گفته برخی از باستان شناسان، مسجد جامع اصفهان بر روی ویرانه‌های مسجد قدیمی‌تری ساخته‌ شده که اعراب ساکن قریه طهران در اصفهان و در قرن دوم هجری آن را در یهودیه بناکرده بودند که مسجد قبلی بر خرابه‌های ابنیه‌ای مربوط به اواخر دوره ساسانی برپا شده بود.

سنگاب‌های مسجد جامع و فرسایش نقش بدنه آن‌ها

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب قرار داشته که این سنگاب‌ها زیر ایوان‌ها قرار دارند ازجمله آن‌ها می‌توان، سنگاب ایوان درویش، سنگاب ایوان صاحب و نیز دو سنگاب کوچک دیگر را نام برد.

در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرارگرفته ‌است که این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته سپس به محل کنونی منتقل‌ شده است، دهانه این سنگاب 115 سانتیمتر قطر دارد ولی نیمی از آن به علت شکستگی از بین رفته است.

کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث نوشته‌ شده است همچنین متونی بر روی کتیبه به‌جا مانده است، لبه این سنگاب دارای پنج جایگاه ‌است که شکستگی نیمی از سنگاب سبب شده که تنها دو تا از آن‌ها باقی‌مانده، ازاین‌رو نقشه‌ای بدنه این سنگاب براثر فرسایش تا حدودی از بین رفته‌اند.

یکی دیگر از سنگاب‌ها که سنگاب ایوان صاحب‌نام دارد، در ایوان جنوبی مسجد جامع قرار دارد و سنگابی ساده در رو به روی آن قرار گرفته است، این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جایگاه طراحی‌شده است.

سطح خارجی بالایی این سنگاب مانند کتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک است، همچنین قسمت پایین سنگاب نقش‌های کنگره‌دار بزرگ به چشم می‌خورد ازاین‌رو در بدنه سنگاب کتیبه‌های گوناگونی نقش بسته است.

مسجد جامع اصفهان را می‌توان از جمله مساجدی دانست که شامل چندین محراب‌ است که یکی از مشهورترین محراب‌های این مسجد محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن و در شبستانی که به‌وسیله الجایتو بنا شده می‌توان دانست که این محراب شاهکاری از تزئینات گچ‌بری، گل‌ و بته و شکل‌های هندسی است که چشم هر بیننده را به خود جلب می‌کند.زیباترین منبر منبت‌کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان است که در خصوص سالی که به ساخت رسیده چیزی ذکر نشده است.

به‌طورکلی به همان اندازه که میدان امام (ره) و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آور معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در دوره سلجوقیان و روزگار پیش از آن به نمایش گذاشته است.

در قرن نهم هجری نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن ساخته ‌شده است که به گفته برخی از کارشناسان مناره‌های این مسجد نیز به همان قرن نهم هجری باز می‌گردند.

مسجد جامع عتیق اصفهان را می‌توان به بخش‌های شبستان مسجد، گنبد و چهل‌ستون‌های اطراف آن، گنبدی که در بخش شمالی مسجد واقع است و ایوان‌ها تقسیم کرد که شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار است و با گچ‌بری‌های چشم‌گیری تزئین شده و مربوط به دوره دیلمیان است.

گنبد و چهل‌ستون‌های اطراف آن‌ که در ایوان جنوبی مسجد واقع‌ شده و بین سال‌های 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است، این گنبد در زمان سلطنت ملک شاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته‌شده و یکی از نمونه ساختمان‌های بی‌نظیر دوره سلجوقیان است.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع ‌شده در اوایل قرن ششم هجری بنا شده و سقف آن از مقرنس‌های درشت است، این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته‌شده از آجر و گچ است.

یک از گنبدهایی که در قسمت شمالی حیاط مسجد قرار دارد را می‌توان قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک عنوان کرد که در سال 481 بنا گردیده و این گنبد را ابوالغنائم تاج‌الملک یکی از وزرای عصر سلجوقی بناکرده است.

از آنجایی‌که مسجد جامع اصفهان یکی از آثار باشکوه در دوره‌های مختلف اسلام از لحاظ فنی و هنری است، از اهمیت و شهرت به سزایی برخوردار است که این شهرت همه‌ساله مسافران داخلی و خارجی بسیاری را به خود جذب می‌کند، ازاین‌رو می‌توان گفت همان‌گونه که میدان امام (ره) اصفهان یادآور هنر و معماری صفویه است، مسجد جامع یا مسجد عتیق و محلات اطراف آن بیانگری از جلوه دوران سلجوقیه و صفویه است.

گزارش از سیدامیرمهدی ساب چیان

انتهای پیام/س