شبیه گردانی آئینی دیرین و ماندگار با قدمت چندین صد ساله در تعزیه اردبیل

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل، شبیه گردانی یکی از سنن دیرینه و پایدار تعزیه و تعزیه خوانی در استان اردبیل است که در طول تاریخ و با گذشت زمان به هیچ یک از تغییرات و تحولات زمانی تن نداده است و بلکه روز به روز بر تهیج و کیفیت این رسم سنتی افزوده شده که در این رسم ماندگار در اردبیل گروه های کثیری از عاشقان اهل بیت (ع) همزمان با روز دهم ماه محرم و روز عاشورا در نقاط مختلف شهر با برپایی آیین ‌های شبیه ‌خوانی فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران و عاشقان مکتب حسینی ترسیم می ‌کنند.

در واقع آئین شبیه گردانی آئینی نمایشی است که با الهام از واقعه خونین عاشورا و بر اساس بنیه غنی و قوتمند فرهنگ ایرانی و اسلامی در طی تحولات آئین های عزاداری امام حسین (ع) پدیدار شده است که این آئین‌ سنتی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد و تکایا در سه نوبت سپیده ‌دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شكوهی خاص و وصف ناشدنی اجرا می‌ شود.

در این میان مراسم شبیه گردانی در استان اردبیل که خاص این خطه و منطقه است به دو نوع ثابت و سیار به اجرا درمی‌ آید و در عزاداری‌ روز عاشورا گروه ‌های شبیه گردانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان ‌ها و معابر شهری یا روستایی صحنه‌ های كربلا را روایت می‌ كنند و گروه های ثابت نیز با به تصویر کشیدن وقایع روز عاشورا در صحنه کربلا عاشقان و رهروان حقیقی مکتب حسینی را از این واقعه آگاه می سازند.

در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میادینی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران و اهل بیت امام حسین (ع) به صورت نمادین در یک گوشه و لشكریان عمرسعد در گوشه‌ ای دیگر قرار می‌ گیرند و با ورود اصحاب امام به كارزار حماسه كربلا و درنهایت با شهادت امام حسین (ع) شبیه ‌خوانی به انجام و اوج لحظات مصیبت وار خود می ‌رسد.

در اغلب مناطق کشور به وِيژه در استان‌ های آذری‌ نشین به خصوص در استان اردبيل در ايام تاسوعا و عاشورا ده‌ ها گروه شبيه‌ گردانی در تمامی روستاها و شهرها، صحنه ‌های غم بار كربلا را با زبان نظم و نثر به زيبايی هر چه تما‌متر برای عزاداران ارائه می دهند.

شبيه گردانی در گذشته‌ ای نه چندان دور به عنوان بهترين نوع تعزيه در ماه ‌های محرم و صفر در اماكن مختلف شهرهای استان اردبيل به اجرا در می ‌آمد که این امر نه تنها در گذشت زمان کمرنگ نشده بلکه امروزه شاهد تجلی و پیوستن این واقعه خونین و غمبار به منصه ظهور در مناطق مختلف استان هستیم.

تعزیه مسلم بن عقیل(ع)، تعزيه خروج امام از مدينه، تعزيه حر بن يزيد رياحی، تعزيه تنور خونين، تعزيه ساربان، تعزيه تشييع پيكر شهدای كربلا، تعزيه شهادت علی ‌اكبر(ع)، تعزيه اسارت اهل بيت امام از جمله شبيه خوانی هایی بود كه در گذشته به ترتيب در ايام محرم به اجرا در می ‌آمد اما امروزه تنها در ايام تاسوعا، عاشورا، دوازدهم محرم و اربعين مراسم شبيه‌ خوانی در مناطق مختلف استان برپا می گردد.

شبيه‌ گردانی معمولا توسط عده‌ ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازيگران آن به دو دسته تقسيم می شوند که نخستین گروه موافق ‌خوانان هستند که معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب اباعبدالله(ع) را اجرا می كنند که گويش آن ‌ها ادبی بوده و به صورت نظم سخن می ‌گويند و مطالب خود را بصورت آهنگين ادا می کنند.

مخالف ‌خوان ‌ها دسته ديگر و به گونه ای دسته مقابل هستند كه عمر سعد، شمر و لشكريان يزيد را شامل می ‌شوند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک ادا می كنند که در این میان موسيقی، آهنگ، به ويژه ابزارهایی مانند طبل و شيپور نقش اساسی و عمده ای در ايجاد شور و هيجان در شبيه گردانی ها بر عهده دارد که از گذشته تاکنون یکی از اجزای جدانشدنی بساط شبیه گردانی بوده است.

متون و نسخه های گویشی كه مورد استفاده شبيه ‌خوانان و تعزيه ‌گردانان قرار می ‌گيرد تماما نثرها و نظم ‌هایی هستند كه از گذشته سروده شده و با کمی تغییر در شیوه ادای کلمات به امانت دست به دست و سينه به سينه منتقل شده ‌اند.

در هر سال و در هر مراسم شبیه گردانی سرايندگان اشعار تعزيه كاملا مشخص نيستند و امکان تغییر و تعویض هر شخص و هر نقش از سالی به سال دیگر وجود دارد اما نكته مهم اين است كه مطالب و تاريخ واقعه كربلا بطور دقيق در شبيه گردانی ‌ها مشاهده می ‌شود و گروه اجرا معمولا حساسيت ويژه ‌ای در مورد اينكه تعزيه اجرا شده حتما منطبق بر واقعيت ‌های حادثه كربلا باشد به خرج می ‌دهند.

استاد بلبلی، نویسنده کتاب عزاداری در اردبیل و کارشناس مدهبی و مردمی می گوید: پس از ظهور صفویان در گستره ایران زمین و اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور شاهان صفوی با بهره گیری از تمام ظرفیت های دینی، فرهنگی و هنری آن زمان سعی گسترده و چند صد ساله ای را برای برگزاری هر چه باشکوهتر و تاثیر گذارتر آیین های عزاداری امام حسین (ع) را به کار بستند.

وی می افزاید: در دوران صفوی است که شاهد اوج شعر مرثیه در رثای امام حسین (ع)، شکل گیری روش های عزاداری جدید همچون سینه و زنجیر زنی ،شبیه گردانی و دیگر آئین های ماندگار هستیم.

بلبلی بیان می دارد: در دهه اول ماه محرم به جز روزهای اول، نهم و جمعه ده روز اول ماه هر روز به عزاداری یک محله از محلات شش گانه در سطح شهر اختصاص می یابد و دستجات عزاداری هر محله و شعب آن با توجه به موعد مقرر و با در دست داشتن بیرق های سیاه پرچم های مخصوص هر محله در مسیرهای از پیش تعیین شده در سطح شهر به راه می افتند.

این کارشناس می گوید:‌ در مقابل این دسته ها گروه طبل و شیپور در حالی که افراد گرداننده آن لباس متحدالشکلی بر تن دارند و آهنگ های مخصوص عزاداری می نوازند حرکت می کنند، سپس بیرق و علم مخصوص هر محله حمل می شود و در پشت سر آن و جلو سینه زنان و زنجیرزنان ریش سفیدان محله حرکت می کنند.

این دسته ها وقتی به مقابل مسجد محلات دیگر می رسند توسط ریش سفیدان آن محله در حالی که پرچم مخصوص خود را حمل می کنند مورد استقبال قرار می گیرند و پس از پایان مراسم عزاداری و ترک آن مسجد تا محل مشخص توسط ریش سفیدان بدرقه می گردند.

مجتبی جوان اجدادی، کارشناس پژوهش های مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل نیز می گوید: یکی از چهره های برتر و مشهور شبیه گردانی در اردبیل در گذشته شخصی به نام مش جبار(عالاقاپونون جباری) یا جبار فیاض بوده است که در میدان عالی قاپو سکونت داشته و در اطراف مسجد نیز صاحب چند باب از مغازه های این میدان بوده که علاوه بر آن یک کارگاه جوراب بافی نیز داشته است که این شخص در شبیه گردانی و تعزیه گردانی صاحب سبک خاص بوده و دائم شگردهای خاصی به کار می برده است.

وی وجه تمییز جبار فیاض را با سایر شبیه خوانان آن زمان استان اردبیل شگردها و فنون نو و تازه ای که در شیوه شبیه گردانی خود به کار می بست دانست و وی را یکی از شبیه خوانان قدر و به نوعی مفاخران سنت تاریخی و دیرینه شبیه گردانی استان اردبیل دانست.

کارشناس پژوهش های مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل بیان می کند: محل اجرای شبیه گردانی در ابتدا و گذشته عمارت و میدان عالی قاپو بوده که توسط عاشق و غلام مکتب حسینی به نمایش گذاشته می شده است که این شخص علاوه بر به تصویر کشیدن وقایع کربلا برخی از داستان های حماسی و عرفانی گذشتگان را نیز به تصویر نقل می کرد.

جوان اجدادی با زدن گریزی بر نام و اسامی شبیه خوانان گذشته یادآور می شود: از هنرمندان صد سال پیش اردبیل مردی هنرمند به نام حاج حسین بوده که به علت این که دائم در تعزیه شبیه گردانی در نقش شمر ایفای نقش می کرد به شمر حسین شهرت داشته است و شخصی دیگر به نام "ساری بالتاچی" نقش عمر سعد را ایفا می کرد و از چهره های شاخص و شناخته آن دوران بود.

وی در خصوص محل برگزاری شبیه گردانی در گذشته در استان نیز به ما می گوید: در گذشته عموما مراسم شبیه گردانی در میدان های مقابل مساجد و یا محوطه های وسیع محلات برگزار می شد که بعدها با ساخته شدن تکایا و مساجد برای برگزاری مراسم سینه زنی و زنجیرزنی مراسم شبیه خوانی نیز به آنجا منتقل شد.

این کارشناس پژوهش های مردم شناسی استان در پایان سخنان خود اسامی برخی از حسینیه های مطرح آن دوران استان برای اجرای مراسم شبیه گردانی را نام برده و بیان اظهار می کند: حسینیه وکیل در کوی طوی، حسینیه حاج اسماعیلی در محله ملاهادی، حسینیه میرزاده خانم در محله حسینیه، حسینیه متبرکه اوچدوکان در کوی ابراهیم آباد از جمله مهمترین و بزرگترین این اماکن بودند که از نظر تاریخی و قدمت و قدرت معماری برتر از سایرین بوده که در این میان حسینیه مجتهد نیز از یکی از برجسته ترین حسینیه ها برای اجرای شبیه گردانی در گذشته شناخته شده بود.

انتهای پیام/ح

مراسم شبیه گردانی در روز عاشورای حسینی در اردبیل