تجلی «شب چله» در شاهکارهای ادبی پارسی

به گزارش حوزه افغانستان باشگاه خبرنگاران جوان، بسیاری از شاعران معاصر و کهن، متناسب با نگاه اندیشه ورز خود به شب یلدا گوشه چشمی داشته و در آثار به جای مانده اشان، به تفسیر و ستایش این بلندترین شب سال پرداخته اند.

یلدا یک جشن باستانی و یک میراث فرهنگی است که نه به شیوه های رسمی بلکه به صورت شفاهی به نسل های مختلف منتقل شده و بر اساس آن رسوم و سنت هایی شکل گرفته است.

شب یلدا (شب چله) با طلوع نخستین روز زمستان به پایان می‌رسد، پس از این رویداد، طول روزها به تدریج افزایش پیدا می‌ کند، از این رو شب یلدا را «شب تولد خورشید» می‌نامند.

این شب سرد که فرا می رسد ایرانیان و دیگر کشورها که دارای فرهنگ مشترک هستند بر اساس یک سنت دیرین دور هم جمع شده تا لحظه های شیرین و به یاد ماندنی را در کنار اعضای خانواده ثبت کنند.

برخی یلدا را فرصتی مغتنم برای گردآمدن اقوام و بستگان دانسته و بعضی دیگر آن را بهانه ای برای تحبیب قلوب، صلح و آشتی، رفع کدورت ها و استحکام پیوندهای عاطفی عنوان کرده اند.

نگاه به کارنامه هزار ساله ادبیات فارسی، نشان می دهد که شاعران فارسی زبان در اشعار خود به این جشن و این شب رویایی اهتمام داشته اند هرچند تعابیر و تفاسیر در اشعار برخی از این بزرگان متفاوت است.

** نشانی از یلدا تا پایان قرن 5 در ادبیات معاصر وجود ندارد

یکی از شاعران معاصر درباره این شب و کاربرد واژه یلدا در اشعار شعرای معاصر و کهن می گوید: شب یلدا یا به تعبیری شب چله یکی از جشن های اصیل ایرانی است، بررسی ها در این باره که این جشن از چه قرنی در ادبیات فارسی راه باز کرده، نشان می دهد، تا پایان قرن پنجم به صورت جدی اثری از آن در اشعار به چشم نمی خورد، دلیل آن هم این است که تا این زمان شعر فارسی بیشتر در خدمت دربار و خواص بوده است.

رضا اسماعیلی می افزاید: شاعران در آن ایام از بیان غم و شادی های مردم به دور بوده و بیشتر به نیت گرفتن «صله» برای دربار و خواص شعر می گفتند، زیرا جشن شب یلدا یک جشن ساده مردمی بود که کشاورزان آن را در آخرین روز پاییز و بلندترین شب سال برای تولد دوباره خورشید، برگزار می کردند.

نویسنده کتاب «حنجره سرخ عشق» با بیان اینکه شاعران در آن زمان بیشتر به سبک خراسانی شعر می گفتند، نگاه آنها را در اشعار، آفاقی دانسته و ادامه می دهد: آنها تصویرگر و صورتگر بودند و در شعرهای خود بیشتر به توصیف طبیعت می پرداختند.

به گفته وی، پس از قرن پنجم، جشن یلدا اندک اندک به ادب فارسی راه پیدا کرد و تورق و توجه در دیوان شاعران نشان می دهد، عنصری بلخی از اولین شاعرانی است که در سده چهارم درباره یلدا بیت زیر را با لهجه غنایی- عاشقانه سروده است: 

چون حلقه ربایند به نیزه توبه نیزه
خال از رخ رنگی بربایی شب یلدا

اسماعیلی با بیان اینکه ناصر خسرو قبادیانی شاعر دیگری است که درباره شب یلدا شعر سروده اضافه می کند: این شاعر اخلاق مدار که در اشعار خود بیشتر به باطن و سیرت توجه داشته، در بیتی شب یلدا را به ظلمت شب و گناه و معصیت تشبیه کرده و می گوید: 
قندیل فروزی به شب قدر به مسجد
مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا

در این بیت خطاب ناصرخسرو افرادی هستند که ظواهر دینی را حفظ کرده اما به باطن و مغز دین بی توجه هستند و درظلمت معصیت و گناه بسر می برند.

اسماعیلی با بیان اینکه شاعران دیگری از جمله مولانا، سعدی، حافظ و بسیاری از بزرگان ادب فارسی یلدا را مورد توجه قرار داده اند، می گوید: در شعر فارسی تعبیر و تفسیر شب یلدا متفاوت است زیرا شاعران روایات گوناگونی از آن دارند.

** یلدا کنایه از اختناق و استبداد 

مولف کتاب منظومه بلند «نی نامه» با بیان اینکه معنی یلدا در شعرهای سیاسی اجتماعی متفاوت است، می افزاید: واژه یلدا در این نوع اشعار کنایه از شب سیاه اختناق و استبداد دارد بطور مثال حافظ می گوید
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید

به گفته اسماعیلی، از آنجا که شب یلدا بلندترین شب سال و آمیخته با تیرگی است، حافظ در بیت یاد شده هم صحبتی وهمنشیتی با حاکمان جور و ستم را به شب یلدا تشبیه کرده و توصیه می کند، به دنبال نور و صبح صادق باشید تا به رستگاری و سعادت برسید.

وی با بیان اینکه هوشنگ ابتهاج متخلص به «سایه» از شاعران معاصر است، به بیت «ای سایه! سحرخیزان دلواپس خورشیدند ، زندان شب یلدا بگشایم و بگریزم» اشاره کرده و می افزاید: مفهوم این بیت آن است که انسان هایی که به دنبال نور، روشنایی و آزادی هستند، همواره دغدغه و نگرانی خورشید را دارند بنابراین تلاش دارند تا از این میراث نور و روشنایی پاسداری کنند تا به مخاطره نیفتد.

** یلدا کنایه از دنیا
نویسنده کتاب «بانوی آئینه و سنگ» با بیان اینکه در شعرهایی که لهجه حکمی، اخلاقی و تعلیمی دارند، منظور شاعر از بکاربردن واژه یلدا کنایه از دنیا است، ادامه می دهد: در چنین اشعاری شب یلدا به ظلمت دنیا تشبیه شده و مژده پیروزی نور بر ظلمت و حق بر باطل داده می شود، مثلا خاقانی در بیت 
تو جان لطیفی و جهان جسم کثیف 
تو شمع فروزنده و گیتی شب یلداانسان آرمانی را به جان لطیف و جهان را به جسم کثیف تشبیه کرده است.

اسماعیلی با اشاره به بیتی از صائب تبریزی با این مضمون:
مردان نظر سیاه به دنیا نمی کنند
روز سفید خود شب یلدا نمی کنند
اضافه می کند: شاعر در این بیت دنیا و ظلمت کده خاک را به شب یلدا تشبیه کرده و می گوید، مردانی که به دنبال معرفت و زندگی جاوید هستند، به دنیا التفاتی ندارند و در پی آن هستند که از این جهان پر ظلمت خود را به دنیای باقی و جاویدان برسانند.

به گفته این شاعر آیینی، در اشعار عاشقانه، شب یلدا به معنای دیگری بکار برده شده و وقتی شاعران در شعرخود به یلدا اشاره می کنند، در واقع گیسوی بلند یار و یا شب هجران و فراق را به شب یلدا تشبیه کرده اند مثلا سعدی می گوید
نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست
شب فراق تو هر شب که هست یلداییست

و عبید زاکانی در بیتی می گوید:
زلف تو قصه ایست ما را مشکل
همچون شب یلدا به درازی مشهور
خواجوی کرمانی در بیتی می گوید:
تا در سر زلفش نکنی جان گرامی 
پیش تو حدیث شب یلدا نتوان کرد 

به گفته اسماعیلی، این اشعار نشان می دهد، شاعرانی که لهجه عاشقانه در آثار خود داشتند بیشتر سعی کردند، شب یلدا را به روزگار وصل از معشوق، جدایی از وی و وصال را به صبح صادق و سپیده روشن تشبیه کنند. 

** بار منفی یلدا در شعر کلاسیک بیشتر است

اسماعیلی با بیان اینکه یلدا در شعر کلاسیک بیشتر بار منفی دارد، می گوید: این شاعران به یلدا بیشتر به عنوان پدیده ای که زیاد مطلوب و مقبول نیست و مرحله ای که باید از آن گذر کرد، نگاه کرده اند در حالیکه در شعر معاصر، وجه ایجابی یلدا مورد توجه شاعران قرار گرفته است.

وی ادامه می دهد: جشن یلدا در شعر امروز فرصتی برای رونمایی از سبک زندگی ایرانی - اسلامی و فرصتی برای احیای کرامت های اصیل انسانی و به تصویر کشیدن سیمای انسان آرمانی است.

به گفته این شاعر، در اشعار معاصر از شب یلدا به عنوان فرصتی برای بازگشت به خویشتن، مهرورزی و مردم داری، احسان، نیکوکاری، صله رحم ،دستگیری از نیازمندان یاد شده است.

نویسنده کتاب «آسمانی ها» اضافه می کند: در شب یلدا به سنت های اصیل ایرانی و ملی خود بازگشته و جشنی را با چاشنی تلاوت آیات قران، تفال به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی و مثنوی خوانی متبرک می کنیم.

به گفته وی، وقتی شب یلدا را در اشعار معاصر واکاوی می کنیم، متوجه تجلی مولفه های سبک زندگی انسان شرقی در آن می شویم.

اسماعیلی به شعری از نغمه مستشار نظامی از شاعران جوان معاصر اشاره کرده و می گوید در این شعر به زیبایی این سبک زندگی به تصویر کشیده است.
یلدا شب بلند غزلهای مشرقی ست
میلاد هر ترانـــه زیبـای مشرقی ست
حالا کــــه دوستان همـــــه جمعند دف بیار
چشم انتظار صد دل شیدای مشرقی ست

به گفته وی، شاعران معاصر سعی کرده اند با تاکید بر جشن و سنت شب یلدا به صیانت از ارزش های اصیل ملی و اسلامی ایرانی بپردازند و آن را فرصتی مغتنم برای با هم بودن و دور هم جمع شدن بدانند.

ایرنا نوشت: اسماعیلی صلح و اشتی را بزرگترین و زیباترین پیام یلدا دانسته و می افزاید: یلدا به معنای تولد و مترادف با زندگی و زایندگی است پس باید تولد دوباره نور و روشنایی را گرامی داشت و از خورشید در این شب رونمایی کرد و به تکریم سپیده صادق نشست.

انتهای پیام/