از «شوخوانی» برای سحر تا «رمِضوُن خوانی»؛ آئین کهن مردمان کویر در ماه مبارک رمضان

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بیرجند  ، آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگی است که به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه‌ای در بین مردم برخوردار است.

ماه رمضان که می‌آید، رخت و لباس مردم عوض می‌شود و هر منطقه‌ای از کشور برای خود آئینی خاص دارد، از گذشته‌های نه چندان دور مردم شهر و روستا‌های خراسان جنوبیماه مبارک رمضان را با برگزاری مراسم و آیین‌هایی سنتی آغاز می‌کنند.

هرچند باوجود زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا به فراموشی سپرده شده است، اما در گوشه و کنار شهر‌ها و روستا‌های خراسان‌جنوبی افرادی زندگی می‌کنند که هنوز به این سنت‌ها پایبند هستند.

محفل های انس با قرآن 

جلسات قرآن خوانی از جمله برنامه‌هایی است که هرساله با شروع ماه رمضان به دو شیوه خانگی یا عمومی برگزار می‌شود.

در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضاء فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قران کریم می‌پردازند.

در ماه رمضان دوره‌های خانگی ختم قرآن، رونق خاصی در استان دارد و بیشتر روزه داران سعی می‌کنند با حضور در این مجالس معنوی از فضیلت و ثواب آن بهره ببرند.

دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام «مُلّا » حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی آن اشتباه را تصحیح می‌کند.

در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره الرحمن یا یس به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره "توحید" رسیده باشد روز عید فطر باید یک دیگ آش درست کند که به آن آش قل هوالله می‌گویند.

 شو خوانی  و طبل‌نوازان  منادی سحرخیزان

کاهنی مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان جنوبی در خصوص آداب و رسوم سنتی مردم این منطقه در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بیرجند  ،گفت: طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان از جمله راه‌های بیدار کردن مردم در سحر بود.

کاهنی افزود: هرچند که امروزه زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدارکردن مردم با هم رقابت می‌کنند، اما هنوز در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.

وی اظهار کرد: مناجات و شب خوانی و یا به اصطلاح "شوخوانی" از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستا‌ها اجرا می‌شود، اما در شهر‌ها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان جنوبی تصریح کرد: طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است.

کاهنی عنوان کرد: این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدار باش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.

رمِضوُنی رسم کهن خراسان‌جنوبی

یکی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند خواندن «رمضانی» است این مراسم بدین گونه است که در شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان در دسته‌های چهار تا شش نفری به راه افتاده و به جلوی درب هر خانه که می‌رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه‌ها که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: «رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ» به این معنی رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان جنوبی بیان کرد: اگر در خانه کسی بود و چیزی به آن‌ها می‌داد به درب خانه دیگر می‌رفتند وگرنه اگر احساس می‌کردند که کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهد خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند.

کاهنی ادامه داد: ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او آمین می‌گفتند و یادی از حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) می‌کردند و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار (ع) می‌خواند.

وی با اشاره به اینکه مراسم رمضان‌خوانی به شماره ۸۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، یادآور شد: این مراسم در شهر‌ها و روستا‌های بیرجند، قاین، نهبندان، سربیشه برگزار می‌شود.

برخی از ابیات رمضان خوانی شامل "رمضو یارب / یارب رمضو"، "رمضو آمد / خوشنام خدا"، "رمضو آمد مهمانش کنید/ بز و بزغاله قربانش کنید"، "رمضو آمد خود سیصد سوار / چوبی ور دسته که آی روزه بدار"، "رمضو آمد مهمانش کنید / بز و بزغاله رو قربانش کنید"، "بز و بزغاله که چیزی نمشو/ گاو و گوساله را قربانش کنید"، "این سرا از کنه رو ور باده/ دو پسر داره که نو داماده"، "این سرا از کنه رو ور روزه/ دو دختر داره که مخمل دوزه"، "این سرا از کنه رو ور قبرستو / پدر مو گفته برو دو قرو بستو" است.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان جنوبی بیان کرد: نذری‌هایی و انعامی که این گروه جمع اوری می‌کنند صرف پخت غذا برای نیازمندان و صرف امور خیریه می‌شود.

 ملاقه‌زنی (کفچلزی) آئینی منسوخ شده 

کاهنی ادامه داد:کفچلزی یکی دیگر از مراسمی است که در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در خراسان جنوبی انجام می‌شود.

ملاقه زنی یا کفچلزی بدین صورت است که زنان و دختران هرکدام یا هر دو نفر با هم یک سبد یا قلبیری را که پارچه‌ای درون آن انداخته بودند را برداشته و در آن یک آینه و یک شانه و یک سرمه دان و قرآن می‌گذاشتند و یک کفچلز یا قاشق به دست دیگر گرفته و به در خانه‌هایی که از پیش در نظر گرفته اند می‌روند در حالیکه صورت خود را چنان در چادر پنهان می‌کنند که دیده و شناخته نمی‌شوند.

این افراد به در هر خانه‌ای که می‌رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می‌کوبند و بدان وسیله حضور خود را اعلام می‌کنند. بانوی خانه به دم در آمده سبد آن‌ها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را بر می‌دارد و به مو‌های خود می‌کشد بعد سرمه دان را به دست گرفته و چشمهایش را با سرمه سیاه می‌کند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می‌کند بعد آن‌ها را با مبلغی پول داخل سبد می‌گذارد و به صاحبش می‌دهد.

البته در حال حاضر سالهاست که علاوه بر پول چیز‌هایی مانند آرد و خرما نیز می‌گذارند، زن کفچلز با مبالغی که جمع می‌کرد پارچه‌ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در مسجدی یا در خانه خود در فاصله بین نماز ظهر و عصر پوشاکی برای خود می‌برد و همان روز می‌دوزد و می‌پوشد و بر این باورند که تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلیات مصون خواهد بود.

البته در حال حاضر سال هاست که علاوه بر پول چیز‌هایی مانند آرد و خرما نیز می‌گذارند، زن کفچلز با مبالغی که جمع می‌کرد پارچه‌ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در مسجدی یا در خانه خود در فاصله بین نماز ظهر و عصر پوشاکی برای خود می‌برد و همان روز می‌دوزد و می‌پوشد و بر این باورند که تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلیات مصون خواهد بود.

وداع با ماه رمضان

سرانجام هنگام وداع با ماه رمضان فرا می‌رسد و شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت، روی به مساجد جامع و مساجد محل خود می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و توفیق یک ماه عبادت و بندگی خداوند را عید می‌گیرند و با پرداخت فطریه، زکات تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند و پس از یک ماه ضیافت الهی تلاش خود را برای سازندگی و زندگی بانشاط بیشتر آغاز می‌کنند.

ماه مبارک رمضان، بهار قرآن و فرصتی برای تمرین ویژه بندگی، پالایش روح و روان و پرهیز از آلودگی، فصل بازنگری در گذشته و چنگ زدن و پناه بردن به دامن قرآن است.

گزارش از اکبرآبادی