باشگاه خبرنگاران جوان؛زهره شعبانی -هوای قم این روزها شبیه شهری است که نفس‌هایش سنگین شده؛ خیابان‌ها در مه خاکستری فرو رفته‌اند آسمان شهر به‌جای آبی، خاکستری و مه‌آلود است؛ نور خورشید کم‌جان و کدر دیده می‌شود. 

وارونگی دما در قم به‌عنوان یکی از عوامل اصلی تشدید آلودگی هوا، هرساله در فصل‌های سرد به بحرانی جدی برای سلامت شهروندان تبدیل می‌شود. این پدیده با حبس آلاینده‌ها در لایه‌های پایین جو، کیفیت هوا را به سطح «ناسالم» و حتی «بسیار ناسالم» می‌رساند. 

وارونگی دما زمانی رخ می‌دهد که لایه‌ای از هوای گرم بر فراز هوای سرد سطح زمین قرار می‌گیرد. این وضعیت مانند یک پوشش سنگین عمل کرده و مانع از صعود آلاینده‌ها به لایه‌های بالاتر جو می‌شود. 

در قم، به‌ویژه در روزهای پاییز و زمستان، این پدیده باعث می‌شود دود ناشی از خودروها، صنایع و سوخت‌های فسیلی در سطح شهر باقی بماند. 

وضعیت آلودگی هوای قم

در روزهای اخیر شاخص کیفیت هوا (AQI) در قم به عدد ۱۵۸ رسیده که معادل وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس» است. 
آلاینده اصلی در این شرایط، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM2.5) هستند که به‌راحتی وارد دستگاه تنفسی شده و خطر بیماری‌های قلبی و ریوی را افزایش می‌دهند. 

طبق اعلام اداره‌کل هواشناسی قم، در روزهای اخیر شرایط جوی استان تحت تأثیر سامانه پایدار و آرام قرار گرفته است. این وضعیت که با سکون نسبی هوا و نبود جریان‌های مؤثر همراه است، موجب شده حرکت عمودی هوا کاهش یابد و لایه‌های جوی تقریباً ثابت باقی بمانند. در چنین شرایطی، آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی، وسایل نقلیه و منابع خانگی امکان پراکندگی و خروج از سطح زمین را ندارند و به تدریج در هوای شهر انباشته می‌شوند. 

کارشناسان هشدار داده‌اند که تداوم این وضعیت می‌تواند به کاهش محسوس کیفیت هوا در مناطق پرجمعیت و صنعتی قم منجر شود. به‌ویژه در ساعات اولیه صبح، به دلیل سرمای سطح زمین و پدیده وارونگی دما، آلاینده‌ها در لایه‌های پایین جو محبوس می‌شوند و غلظت آن‌ها افزایش می‌یابد. این امر خطر بیشتری برای گروه‌های حساس مانند سالمندان، کودکان و بیماران قلبی – ریوی ایجاد می‌کند. 

هواشناسی قم همچنین اعلام کرده است که تغییرات دمایی در روزهای آینده چندان قابل توجه نخواهد بود؛ بیشینه دما در حدود ۲۲ درجه و کمینه در حدود ۵ درجه سانتی‌گراد پیش‌بینی شده است. وزش باد ملایم و افزایش موقت ابر در برخی ساعات ممکن است رخ دهد، اما این تغییرات برای کاهش آلاینده‌ها کافی نخواهد بود. 

شرایط پایدار جوی در قم نه تنها آرامش نسبی هوا را به همراه دارد، بلکه به دلیل نبود تهویه طبیعی، زمینه‌ساز افزایش آلودگی و تهدیدی برای سلامت شهروندان محسوب می‌شود. از همین رو، توصیه شده است که شهروندان به‌ویژه گروه‌های حساس از فعالیت‌های طولانی در فضای باز خودداری کنند و دستگاه‌های مسئول نیز تدابیر لازم برای مدیریت منابع آلاینده را در دستور کار قرار دهند. 

تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها؛ ادارات همچنان باز

«با تشدید آلودگی هوا در قم، مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شدند اما ادارات همچنان باز هستند. این تصمیم، گرچه برای حفظ سلامت دانش‌آموزان و دانشجویان اتخاذ شده، اما باعث گلایه برخی شهروندان شده است؛ چرا که کارمندان ناچارند در شرایط ناسالم تردد کنند و ساعات طولانی در فضای آلوده حضور داشته باشند. 

انسان؛ عامل اصلی تشدید وارونگی هوا

کارشناسان معتقدند وارونگی دما تنها یک پدیده طبیعی نیست، بلکه عوامل انسانی آن را به بحرانی جدی تبدیل می‌کنند. ترافیک سنگین و حمل‌ونقل شهری با انتشار دود خودروها، آلودگی را در سطح زمین محبوس می‌سازد. صنایع و نیروگاه‌ها نیز با مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی، حجم زیادی از آلاینده‌ها را وارد جو کرده و شرایط تجمع آن‌ها را فراهم می‌کنند. در کنار این موارد، استفاده خانگی از سوخت‌های فسیلی و آتش‌سوزی‌های کشاورزی سهم قابل توجهی در تشدید آلودگی دارند. 

از سوی دیگر، توسعه شهری و کاهش فضای سبز توان طبیعی گیاهان برای جذب آلاینده‌ها را محدود کرده است. ضعف در اجرای سیاست‌های کنترل آلودگی و نظارت ناکافی بر صنایع و حمل‌ونقل عمومی نیز به این چرخه اضافه می‌شود. مجموعه این عوامل، همزمان شرایطی را رقم می‌زنند که آلودگی در سطح زمین باقی مانده و کیفیت هوا به شدت افت می‌کند. 

انرژی‌های نو و فضای سبز؛ نسخه‌ای برای هوای سالم‌تر 

به گفته کارشناسان، مقابله با پدیده وارونگی هوا نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ در عرصه‌های مختلف است. در حوزه حمل‌ونقل، گسترش ناوگان عمومی، ترویج دوچرخه‌سواری و جایگزینی خودروهای برقی و هیبریدی می‌تواند سهم چشمگیری در کاهش آلاینده‌ها داشته باشد. صنایع نیز باید با نصب فیلترهای پیشرفته و حرکت به سوی انرژی‌های پاک همچون خورشیدی و بادی، وابستگی خود به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهند. 

از سوی دیگر، بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها از طریق استفاده از سیستم‌های گرمایشی کارآمد و عایق‌بندی مناسب، راهی مؤثر برای کاهش انتشار آلاینده‌هاست. توسعه فضای سبز شهری و کاشت درختان نیز به‌عنوان ریه‌های طبیعی شهر، نقش مهمی در پالایش هوا ایفا می‌کند. 

در نهایت، بدون فرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی عمومی، هیچ‌یک از این اقدامات به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. رسانه‌ها می‌توانند با آموزش و اطلاع‌رسانی، شهروندان را به مشارکت فعال در کاهش منابع آلودگی و رعایت قوانین زیست‌محیطی ترغیب کنند. تنها با هم‌افزایی میان دولت، صنعت و جامعه، می‌توان از شدت بحران وارونگی هوا کاست و کیفیت زندگی شهری را ارتقا داد. 

توصیه‌های بهداشتی در هنگام آلودگی هوا:

1. به منظور کاهش تماس مستقیم با آلاینده هوا از خروج غیرضروری از ساختمان (منزل یا محل کار) پرهیز نمایید و همواره هشدارهای اداره هواشناسی و شاخص کیفیت هوا که توسط مرکز بهداشت استان اعلام می‌گردد مورد توجه قرار گیرد. 
2. اگر الزاماً بایستی در فضای آزاد فعالیت کنید زمان آن را به حداقل ممکن کاهش دهید. 

3. افرادی که به اقتضای کاری چند ساعت در فضای باز قرار می‌گیرند از ماسک تنفسی مناسب و استاندارد استفاده نمایند. 
4. در خانه یا محیط‌های بسته بمانید و درب و پنجره‌ها را بسته نگهدارید. 
5. در صورت امکان در اماکن دارای سیستم تهویه مطبوع بمانید. 
6. از انجام فعالیت‌های بدنی شدید و ورزش سنگین به ویژه اگر دارای مشکلات تنفسی و آسم یا بیماری‌های قلبی عروقی هستید خودداری نمایید. 
7. به منظور کاهش استرس به سیستم قلب و عروق از استعمال محصولات دخانی از قبیل سیگار و قلیان خودداری نمایید. 
8. جهت تسهیل خروج املاح و ذرات آلوده از بدن، نوشیدن آب زیاد توصیه می‌گردد. 
9. شستشوی صورت با آب و صابون و نیز شستشوی مجاری تنفسی فوقانی به منظور کاهش عوارض و حساسیت موثر می‌باشد. 
10. استفاده از رژیم غذایی مناسب از قبیل استفاده کافی از سبزیجات و میوه‌جات از قبیل سیب، لیمو، کلم، کرفس، فلفل و… و مصرف شیر و لبنیات کم چرب توصیه می‌گردد. 
11. اگر دارای آسم هستید یا نشانه‌هایی مانند کوتاهی تنفس، سرفه و خس خس کردن و درد قفسه سینه را مشاهده نمودید برنامه درمانی خود را دنبال کنید و اگر نشانه‌ها برطرف نشد با پزشک خود مشورت نمایید. 

توصیه‌های طب ایرانی در آلودگی هوا 

شستشوی مرتب حلق، بینی و دهان با آب ولرم و پاکسازی محیط با جوشاندن مخلوط سرکه یا قرار دادن پیاز در محیط به عنوان پیشگیری می‌تواند مفید باشد. 

درست جویدن غذا و تمرکز هنگام خوردن غذا؛ کم کردن حجم غذا و تنقلات؛ پرهیز از پرخوری و در هم خوردن چند نوع غذا در یک وعده، از نکات کلی است که در تمام شرایط لازم است به آن توجه شود و رعایت نکردن آن می‌تواند همه بویژه کودکان را مستعد خطرات آلودگی هوا کند. زیرا توجه نکردن به آداب خوردن باعث تجمع سموم در بدن شده و مشکلات آلودگی را چند برابر می‌کند. غذای مصرفی باید سبک، کم حجم ولی مقوی باشد. 
بنا بر این استفاده از سوپ سبزیجات با گوشت پرندگان کوچک و چاشنی نارنج توصیه می‌شود. 
بهتر است از خوردن فست‌فود و غذاهای حاوی گوشت و روغن زیاد، شیرینی، میوه‌های خیلی آبدار مثل خیار و هندوانه خودداری شود. 

در این ایام پوشاندن سر در سرما و بعد از حمام؛ استفاده از ماسک در صورت ضرورت خروج از منزل و داشتن خواب کافی و مناسب شبانه از نکاتی است که نباید فراموش شود. 

کودکان و حتی بزرگسالان باید از ورزش در هوای آلوده پرهیز کرده و ورزش‌های ملایم و متعادل در فضای بسته و به دور از آلودگی انجام دهند. 
یکی دیگر از توصیه‌ها اضافه کردن کمی سرکه یا لیمو و عسل به آب مثل نوشیدنی سکنجبین است. 

وارونگی دما در قم تنها یک پدیده طبیعی نیست؛ بلکه به‌دلیل ضعف مدیریت شهری و صنعتی، به بحرانی اجتماعی و زیست‌محیطی تبدیل شده است. تا زمانی که فناوری‌های پاک، قوانین سختگیرانه و مشارکت مردمی همزمان به‌کار گرفته نشوند، نفس‌های سنگین شهروندان قم در روزهای سرد پاییز و زمستان ادامه خواهد داشت.