باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمدباقر مشکاتی- یکی از بارزترین جلوههای کارآمدی دین اسلام، ارائه راهحلهای عینی و راهگشا برای چالشهای گوناگون زندگی فردی و جمعی مسلمانان در طول تاریخ است.
سیره امامان معصوم، از جمله امام هادی(ع)، نه صرفاً مجموعهای از توصیههای اخلاقی، بلکه یک سبک زندگی مبتنی بر عقلانیت، تدبیر، همبستگی و معنویت است؛ مدلی بالنده که حتی زیر فشار وحشتناک عباسیان که شیعیان را در کالبد و معیشت تحت تنگنا میگذاشتند، توانست عزت و امید را در جامعه زنده کند و راههای عملی پیش پای آنها بگذارد.
امروز در دل مشکلات اقتصادی و اجتماعی، بازخوانی این سبک زندگی برای هر ایرانیِ جویای عزت و آرامش، راهی برای خروج از تنگناهای معیشتی است.
در میان سیره روشن پیشوایان اهلبیت(ع)، آموزههای امام هادی(ع) مانند چراغی فراروی مؤمنانِ هر عصر قرار گرفته است.
آن حضرت در روزگاری پرآشوب، نه تنها سنگر ایمان و معنویت را پاس داشت، بلکه در قامت یک راهبر اجتماعی، امید، عزت و حکمت را به جامعه خویش تزریق نمود.
اگرچه بخش عمدهای از زندگی امام هادی(ع) در سایه فشارها و سیاستهای اختناقآفرین عباسیان گذشت، اما ایشان توانستند با مدیریت شبکههای حمایتی، تقویت هویت جمعی و ایجاد همبستگی اقتصادی و اخلاقی، هویت شیعی را از خطر استحاله حفظ کنند و به پیروان خود درسهایی جاودان برای عبور از بحرانهای معیشتی و اجتماعی تقدیم نمایند.
امروز، با فشارهای معیشتی و پیچیدگیهای اجتماعی نوین، بازخوانی رفتار و سخنان حضرت هادی(ع) به ما نشان میدهد که دین نه صرفاً نسخهای معنوی، بلکه راهنمایی جامع برای مواجهه با مشکلات عینی زندگی فردی و جمعی ارائه میکند.
در این یادداشت، با نگاهی نو به شش راهبرد کلیدی امام هادی(ع) در همافزایی ظرفیتهای اجتماعی و اقتصادی پیروانشان، میکوشیم دریابیم که چگونه آموزههای آن حضرت میتواند نیاز امروز جامعه ایرانی را بازخوانی و برآورده سازد؛ رویکردی که نه تنها در عبور از تنگناها، بلکه در ساختن بنای سالم و عزتمند زندگی اجتماعی نیز راهگشا است.
شبکهسازی همدلانه و ایمانی در پاسخ به آسیبها
امام هادی(ع) ساختار حمایت اقتصادی شیعه را با تشکیل شبکهای منسجم از وکلا پایهگذاری کرد. کار این شبکه فراتر از جمعآوری وجوهات؛ حفاظت از جان و مال، حمایت مخفیانه از تهیدستان و ایجاد یک زیرساخت همیاری اجتماعی بین شیعیان بود (کلینی، کافی، ج۱، ص۴۹۳). شبکه وکالت مانع از آن میشد که هیچ خانوادهای تنها بماند یا زیر بار فشار مالی دشمنان، متلاشی شود.
امروز نیز همین منطق، توصیهای عملی است؛ با راهاندازی صندوقهای قرضالحسنه خانوادگی و محلی، حلقههای پشتیبانی محلهای یا حتی گروههای مجازی، میتوان شبکه ایمنی اقتصادی و عاطفی جامعه را تقویت کرد. امروز این شبکهها پناهیاند برای بیکاران و آسیبدیدگان و تأکیدی بر اصالت تعاون در دین.
تقیه مالی و حفاظت از سرمایه و آبرو
امام با سفارش به «تقیه مالی» یا پنهانکاری اقتصادی، پیروان را به احتیاط و مراقبت در افشای اموال و داشتهها فراخواند. این سیاست، پاسخی عقلانی و مبتنی بر دین به دشمنی حکومت و طمع بدخواهان بود (کافی، ج۱، ص۵۰۲).
تقیه مالی در عمل به معنای مراقبت از اسناد، حفظ اطلاعات بانکی، قانع بودن و اجتناب از فخرفروشی است. این دستور فقط برای دوران گذشته نیست؛ امروز موسسات مالی ناسالم، کلاهبرداران و گاهی حتی فضای مجازی دشمنی آشکار با معیشت مردماند. آموزش و عمل به رازداری مالی، انتخاب شریکی مطمئن، پرهیز از انتشار جزییات دارایی در فضای مجازی و حتی خانوادههای گسترده از راههای محافظت اموال در دنیای جدید است.
کارآفرینی مومنانه و تلاش عزتمندانه
امام هادی(ع)، آموزگار عزت و کار، مکرر اصحاب را به کوشش برای کسب رزق حلال، نوآوری و پرهیز از وابستگی به صاحبان قدرت تشویق میکرد (کافی، ج۵). کارآفرینی نه فقط راهی برای تأمین معاش، بلکه پالایش روح، نشانه توکل و مصداق عبادت واقعی بود؛ حضرت در نامهای به یکی از شاگردان خود فرمود: «معیشت خود را با کار حلال اداره کن تا از نیاز به دشمنان خدا بینیاز شوی.» (ر.ک: بحار، ج۵۰، ص۱۵۱).
«عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع): مَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ سَعْياً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ، لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ.» (الکافی، ج۵، باب الكسب)؛ «از ابوالحسن(ع): هرکس دنیا را بجوید برای بینیازی از مردم و تلاش برای خانوادهاش و مهربانی بر همسایهاش، روز قیامت خدا را ملاقات میکند در حالیکه چهرهاش همچون ماه بدر میدرخشد.» و «عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع): لَا تَزَالُ الْبَرَكَةُ فِيمَا أَحَلَّ اللَّهُ.» (الکافی، ج۵) ؛ «از ابوالحسن علی بن محمد(ع): برکت همواره در آن چیزی است که خدا آن را حلال کرده است.»
در روزگار ما، هر مهارتآموزی یا تلاش برای کسب دانش و هر ابتکار جمعی، راهاندازی یک کسبوکار خانگی، استارتآپ محلی یا تعاونی خانوادگی، ادامه همان راه است. روح ایمانی، یعنی امید، شجاعتِ شروع کار جدید و استقامت در برابر سختیها.
دستگیری از نیازمندان در اوج دینداری
امام هادی(ع) مال و سرمایه خود را نه برای انباشت، بلکه برای گرهگشایی از کار فقرا، ایتام و آسیبدیدگان بهکار میبست (کلینی، کافی، ج۱، ص۵۰۴؛ بحار، ج۵۰).
حتی در شرایط سخت، سهم امام و وجوهات برای رفع حوائج، توزیع میشد. امروز نیز رسالت هر مسلمان تنها عبادت فردی نیست؛ هر خانواده یا گروهی که بخشی از درآمدش را صرف نیازمندان یا ایتام کند، نه فقط دعا و رحمت اهلبیت(ع)، که استحکام اجتماع دینی را تضمین میکند. امور خیریه، نیکوکاری، اعطای کمکهای کوچک منظم، قرار مهربانی با همسایه و همشهری و تربیت کودکان بر «اندیشیدن به دیگران» عین دیانت است.
خوداتکایی اقتصادی و عزت، بدون وابستگی
امام هادی (ع) به پیروانش یاد دادند گرفتن مال حرام یا مشکوک از سلطان ستمگر، یعنی از دست دادن آبرو و هویت دینی (کافی، ج۵، ص۸۴). حتی سفارش کرد که مؤمنان با پسانداز، مهارتآموزی و مدیریت درآمدهای خرد، خودکفا باشند؛ هر کس دستش را پیش ستمگر دراز کند، از عزت محروم خواهد شد.
در وضعیت امروز ایران، استقلال اقتصادی همان تلاش برای تخصصآموزی نوین، اشتغال به کار مولد کوچک و کمدرآمد و پرهیز از تکدرآمدی و وام و یارانهی وابسته است؛ این مسیر سربلندی است و همزمان، مصونیت از طغیانهای بازار ارز و طلا را هم به جامعهی مؤمن هدیه میدهد.
تعامل معیشتی و پیوند شبکههای صالح
امام هادی(ع) با تشویق به ارتباط با خیرین و معتمدین، شبکهای ایمانی برای مشارکت اقتصادی و همفکری تشکیل داد؛ این زنجیره، علاوه بر حمایت مالی، سرمایهای برای همفکری، مشورت و آرامش روان بود (کافی، ج۱).
امروز هر عضویت در شبکههای دلسوز و سالم، از هیئت گرفته تا گروههای همیاری و جلسات قرآنی، میتواند زمینه اشتغال، حل بحرانهای مالی و کسب تجربه را فراهم کند. قرضالحسنههای گروهی، همکاری در امور دینی و معیشتی و تعامل مؤثر با معتمدینِ جامعه، سرمایهای معنوی در دل آشوب اجتماعی است.
در جمع بندی گفتنی است؛ سبک اقتصاد اجتماعی امام هادی(ع) برآمده از آموزههای عمیق اسلام است که عقلانیت، معنویت و کارآمدی دنیوی را پیوند میزند و به ما میآموزد مدل دینی حل بحران، فقط تکیه بر دعا یا نصیحت اخلاقی نیست؛ بلکه برنامه عملی و شجاعتی ایمانی برای اصلاح معیشت و جامعه است. ما میتوانیم و باید از رویکرد شبکهسازی، تدبیر مالی، کارآفرینی توأم با امید، حمایت از آسیبدیدگان، تلاش برای استقلال و پیوند عزتمند با خیرین مؤمن در شرایط کنونی کشورمان الهام بگیریم.
نگاهی دوباره به سیره امام هادی(ع) بهویژه در مدیریت بحرانهای معیشتی و چالشهای اجتماعی شیعیانِ عصر خود، برای پیروان امروز پیامهای پرمغزی دارد؛ ایشان با تکیه بر پیوندهای اجتماعی، تشویق به کمک و تعاون، قوامبخشی به روح استقلال و عزت اقتصادی، و پرورش سرمایه اجتماعی مبتنی بر ایمان و اخلاص، نشان دادند که راه حلِ عبور از شرایط سخت نه صرفاً در راهکارهای مادی، بلکه در پیوند اخلاق و اقتصاد و همگرایی اجتماع ریشه دارد.
این همان درسی است که امروز نیز بیش از همیشه بدان نیازمندیم؛ استفادهی همدلانه از سرمایههای معنوی و جمعی، بازسازی اعتماد و امید اجتماعی، و بهکارگیری تدبیرهای اسلامی در زندگی فردی و عرصههای زیستجمعی، جامعه را از انفعال میرهاند و به سوی عزتمندی و پایداری سوق میدهد.
امروز اجرای راهبردهای امام هادی(ع) در حمایت از یکدیگر، ترویج فرهنگ تعاون و کرامت، و کوشش برای تابآوری جمعی، میتواند بذر امید و حرکت در دل جامعه امروز ایران برویاند.
در سیره امام هادی(ع) دینداری اصیل، نه فقط در عبادات فردی، بلکه در مسئولیتپذیری اجتماعی، حمایت از محرومان و ساختن جامعهای مقاوم و عزتمند معنا مییابد. بر ماست که همانگونه که امام هادی(ع) به پیروان خود آموخت، بینش الهی را با عمل اجتماعی درآمیزیم و از کنار سختیها، پلی به سوی آیندهای بهتر بسازیم.
کارشناس دینی