باشگاه خبرنگاران جوان؛ احسان موحدیان*- پس از فروپاشی شوروی، کشورهای مختلفی در جهان برای حضور جدیتر در منطقه اوراسیا و کسب منافع سیاسی و اقتصادی و تاثیرگذاری فرهنگی تلاش کردند که از جمله آنها میتوان به هند اشاره کرد که به خصوص طی یک دهه اخیر در این منطقه فعالتر شده است.
از آنجایی که ایران یکی از مسیرهای اصلی دسترسی هند به اوراسیا است، درک منافع و نیازهای این کشور مهم آسیایی در آن منطقه اهمیتی روزافزون دارد و به تامین منافع ملی ایران نیز کمک میکند.
منافع سهگانه هند در اوراسیا
منافع هند در اوراسیا را میتوان در سه کلمه خلاصه کرد: دسترسی، تنوع و عاملیت. هند فاقد مرز زمینی مستقیم با آسیای مرکزی یا افغانستان است و کریدورهایی مانند کریدور شمال – جنوب یا INSTC دروازههایی را به سمت مناطقی میگشایند که مدتهاست توسط پاکستان بر روی هند مسدود شدهاند.
البته مسیرهای جایگزین برای کریدور شمال – جنوب وجود دارند، اما آنها هم مشکلات خاص خودشان را دارند. به عنوان نمونه، مسیر دریایی ولادی وستوک-چنای، هند را به منتهی الیه شرق روسیه متصل میکند. این کریدور زمان سفر بین هند و روسیه را تا ۱۶ روز یعنی از ۴۰ به ۲۴ روز کاهش میدهد. با وجود تجارت نفت خام، فلزات و منسوجات، تثبیت این کریدور دریایی شرقی در راستای تحقق هدف هر دو کشور برای رسیدن به تجارت دوجانبه ۱۰۰ میلیارد دلاری تا سال ۲۰۳۰ مفید است.
اما باید توجه داشت که این کریدور از از دریای چین جنوبی میگذرد و فعال ماندن آن به معنای افزایش حضور دریایی هند در یک منطقه جغرافیایی حساس از نظر چین است و با توجه به منازعه این دو کشور، چین قطعا نسبت به این مساله واکنش منفی نشان خواهد داد. در مقابل از نقطه نظر هند، کریدور شمال-جنوب نه فقط به هند کمک میکند تا پاکستان را دور بزند و در عین حال به آسیای مرکزی و اوراسیا برسد، بلکه به آن امکان میدهد تا کالاها را با هزینه کمتر به بازارهای اروپایی نیز حمل کند. بنابراین، ایجاد این کریدور بازارهایی را برای صادرات مواد شیمیایی و ماشینآلات هند باز میکند و دسترسی زمینی به مناطق غنی از منابع کشورهایی همچون روسیه، افغانستان و آسیای مرکزی را تضمین میکند.
دومین حوزه مورد علاقه هند، تنوع است. با توجه به اینکه زنجیرههای تأمین جهانی به دلیل تنشهای مداوم سیاسی، به طور فزایندهای در حال تکهتکه شدن هستند، تنوع مسیرها، ارزها و مشارکتها به یک روش جدید اعمال حاکمیت و نفوذ توسط کشورهای مختلف تبدیل شده و این هم چالشی است که باید بر آن غلبه کرد.
در نهایت، شاخص عاملیت سومین اولویت مهم هند را تشکیل میدهد. دهلی نو به دنبال جایگاهی ثبیت شده در میز مذاکرهای است که قوانین تجارت قارهای توسط حاضران بر سر آن میز نوشته میشود. مذاکرات جاری تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، نقش آفرینی هند در توافقنامه عشق آباد (توافق نامهای در زمینه حمل و نقل میان کشورهای عمان، ایران، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان برای ایجاد یک کوریدور ترانزیتی) و مدیریت بلندمدت بندر چابهاردر ایران، همگی نشاندهنده حرکت تدریجی راهبردی هند است تا به جای استفاده صرف از کریدورها به سمت مدیریت کریدورها حرکت کند.
ابتکارات هند برای غلبه بر چالشهای تجاری
با وجود تحولات فوق، چالشهای متعددی نیز پیش روی هند وجود دارد. کریدور شمال-جنوب از ایران و روسیه، عبور میکند و این دو کشور تحت تحریمهای ظالمانه غرب قرار دارند و در نتیجه چالشهایی برای تکمیل پروژههای ارتباطی در هر دو کشور ایجاد شده است. با اینکه هند پس از بازگشت تحریمهای ایران در شهریور ماه از سوی کشورهای غربی، از معافیت شش ماهه آمریکا برای دسترسی به بندر چابهار و استفاده از آن بهرهمند شد، اما اکوسیستم مالی و بیمه زیربنایی در این منطقه همچنان شکننده است: بانکها برای سرمایه گذاری مردد هستند، بیمهها حق بیمههای گزافی مطالبه میکنند و بخش خصوصی هند هنوز تجارت در این کریدور را یک سرمایهگذاری دولتی و نه یک فرصت تجاری تلقی میکند.
در عمل، عدم تطابقهای فیزیکی و نظارتی در طول مسیر این کریدور نیز همچنان ادامه دارد: از ناسازگاری خطوط ریلی در سراسر شبکه موجود در اطراف دریای کاسپین گرفته تا ناهماهنگیهای گمرکی و پذیرش محدود سیستم eTIR دیجیتال برای تسهیل حمل و نقل بین المللی که هنوز پیوندهای چندوجهی ریلی-دریایی را شامل نمیشود.
ظرفیت بنادر دریای کاسپین در حال بهبود است، اما ترافیک آنها در مقایسه با مسیرهای دریایی همچنان ناچیز است. در واقع، پایههای قانونی و فیزیکی برای ایجاد شبکه ترانزیت یکپارچه وجود دارد، اما بافت ارتباطی، مالی، بیمهای و اجرایی همچنان پیچیده و ناسازگار است و باید سادهسازی شود تا تجار و صاحبان صنایع به استفاده از کریدور شمال – جنوب علاقه نشان دهند.
برای روان کردن جریان تجارت در امتداد این کریدور، اصلاحات لجستیکی باید با افزودن اصلاحات مالی تکمیل شود. هند پیش از این با گسترش استفاده از ارزهای محلی در تجارت فرامرزی پیشرفت قابل توجهی در این زمینه داشته است. در مرداد ماه امسال بانک مرکزی هند به بانکهای مجاز امکان افتتاح حسابهای ویژه وسترو روپیه را بدون نیاز به تأیید قبلی داد. امکان سرمایهگذاری موجودی مازاد روپیه در اوراق بهادار دولتی و اوراق خزانه و تسویه حسابهای تجاری روپیه-روبل نیز توسط بانک مرکزی هند ساده شد.
این اصلاحات، صدور فاکتور، پرداختها و تسویه حسابها را ساده کرده، هزینههای تبدیل و تأخیرها را برای واردکنندگان هندی کاهش داده و در عین حال کانال پایداری را برای نگهداری و استفاده از درآمدهای با روپیه در اختیار صادرکنندگان روسی قرار داده است. برای تکمیل این روند، شرکت Financial Benchmarks India Limited (FBIL) قصد دارد نرخهای مرجع روپیه را فراتر از دلار و یورو گسترش دهد تا ارزهای اصلی شریک اقتصادی با هند را نیز در بر بگیرد. نتیجه این امر کاهش وابستگی به دلار خواهد بود.
هند پس از بلوغ و تکمیل سازوکارهای اعتباری، بیمه و سرمایهگذاری اختصاصی، از طریق همکاری با بانک صادرات و واردات این کشور، بانک توسعه نوین بریکس و بانک توسعه اوراسیا میتواند این اصلاحات نهادی را به حرکت تجاری تبدیل کند و بخش خصوصی را قادر سازد تا این کریدور را واقعاً قابل اجرا و مقرون به صرفه تصور کند. برای هند واقعاً مهم است که بخش خصوصی، به ویژه شرکتهای فعال در حوزه لجستیک، انرژی و تولید، اوراسیا را نه به عنوان یک منطقه پرخطر، بلکه به عنوان منطقهای در حال رشد و تعالی تصور کنند.
تغییرات ژئوپلیتیکی اوراسیا، دریچهای محدود، اما ارزشمند را بر روی هند میگشاید. چرخش روسیه به سمت آسیا، تلاش ایران برای تبدیل شدن به یک قطب ترانزیت منطقهای و اصلاحات لجستیکی و مالی هند، در کنار هم، به تقویت کریدور شمال – جنوب کمک میکند و این روند پرشتاب از زمان تأسیس کریدور شمال - جنوب در سال ۲۰۰۰ تا به امروز بی سابقه است. برای دهلی نو، کریدور شمال – جنوب و حضور در اوراسیا ابزاری برای تنوعبخشی به مسیرهای حمل و نقل و کاهش خطرات است و نه ابزاری برای اعمال قدرت.
این کریدور نشانه تلاش استراتژیک هند برای کسب استقلال در حوزه لجستیک و امور مالی است. تحولات سالهای آینده نشان خواهد داد آیا کریدور شمال – جنوب میتواند فراتر از پیشبرد دیپلماسی دولتی به سمت ایجاد کشش تجاری واقعی حرکت کند یا خیر. موفقیت در این زمینه، به سرعت هماهنگی بین کشورها، عمق اعتماد سرمایهگذاران بخش خصوصی و پیشبینیپذیری سیاستهای منطقهای بستگی دارد. هدف نهایی برای دهلی مشخص است، تضمین حضور در اوراسیا بدون درگیر شدن در رقابتهایی که به نفع آن نیست.
ایران چه باید بکند؟
برای افزایش علاقه و استفاده عملی هند از کریدور بینالمللی شمال–جنوب جهت دسترسی به بازارهای اوراسیا، ایران باید ترکیبی از اقدامات زیرساختی، حقوقی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی را بهصورت هماهنگ و به شرح زیر دنبال کند.
۱. تکمیل و ارتقای زیرساختهای کلیدی مانند راهآهن رشت - آستارا به عنوان حیاتیترین گلوگاه این کریدور، ارتقای ظرفیت ریلی مسیر بندرعباس–قزوین–رشت برای قطارهای باری سنگین و ترانزیتی و اقدام برای استانداردسازی عرض ریل، علائم و لجستیکی مطابق نیاز تجارت هند با کشورهای منطقه اوراسیا. توسعه بنادر دریای کاسپین و بنادر جنوبی کشور در خلیج فارس مانند بندر چابهار و بندر عباس هم باید در دستور کار باشد. در این زمینه اقداماتی مانند افزایش عمق اسکلهها و ظرفیت کانتینری، اتصال مؤثر ریلی چابهار به شبکه سراسری (مسیر چابهار- زاهدان - سرخس) و ایجاد پایانههای اختصاصی برای کالاهای هندی مدنظر است.
۲. کاهش هزینه، زمان و ریسک برای شرکتهای هندی از طریق:
الف) تسهیل مقررات گمرکی و ترانزیتی با اجرای کامل TIR الکترونیک و ایجاد پنجره واحد گمرکی، تضمین عدم توقفهای سیاسی یا امنیتی بی دلیل محمولههای هندی و امضای قراردادهای تعرفه ترجیحی ترانزیتی با هند.
ب) تضمین زمان تحویل از طریق ارائه تعهد رسمی دولتی برای مشخص کردن زمان ترانزیت (مثلاً انتقال کالا بین بمبئی و مسکو در کمتر از ۲۰ روز) و جبران خسارت در صورت تأخیر.
۳. ارائه بستههای اقتصادی و سرمایهگذاری مشترک با هدف:
الف) جذب سرمایه هندی در شبکه لجستیک ایران در قالب قراردادهای واگذاری یا مشارکت در پایانههای بندری، بنادر خشک، خطوط ریلی باری و استفاده از مدلهای BOT / BOO با تضمین بازگشت سرمایه.
ب) اتصال کریدور شمال – جنوب به زنجیره ارزش هند با ایجاد مناطق صنعتی–لجستیکی مشترک بین ایران وهند در شهرهایی مانند چابهار، قزوین و آستارا با هدف صادرات مجدد کالاهای هندی به روسیه، قزاقستان، بلاروس و ارمنستان
۴. مدیریت هوشمندانه متغیرهای ژئوپلیتیکی از طریق:
الف) اطمینانبخشی به هند درباره دفع اثرات منفی تحریمهای ایران از طریق طراحی سازوکارهایی مانند تهاتر، پرداخت با روپیه و ریال، استفاده از بانکهای غیرتحریمی و ارائه ضمانت حقوقی دولتی ایران برای سرمایهگذاران هندی.
ب) کمک به ایجاد توازن در روابط با چین و روسیه و جلوگیری از ایجاد این تصور در دهلی که کریدور شمال – جنوب در عمل تنها به نفع چین یا صرفاً روسیه است وبرجستهسازی نقش هند بهعنوان یک کشور ذینفع مستقل و راهبردی.
۵. بازاریابی حرفهای کریدور شمال- جنوب در هند از طریق مذاکره با اتحادیههای تجاری مهم و شرکتهای بزرگ حملونقل هند
۶. پیوند دادن کریدور شمال – جنوب با اهداف کلان و دغدغههای سه گانه هند (دسترسی، تنوع و عاملیت): ایران باید نشان دهد که این کریدور به استقلال راهبردی هند کمک میکند، وابستگی هند به مسیرهایی همچون کانال سوئز، پاکستان و مسیرهای تحت نفوذ چین را کاهش میدهد، دسترسی بی دغدغه دهلی نو به اوراسیا را تسهیل میکند و این کشور خود میتواند در مدیریت این کریدور با احترام به استقلال و حاکمیت دیگر کشورها نقش ایفا کند.
* کارشناس مسائل اوراسیا