باشگاه خبرنگاران جوان؛ احسان موحدیان*- سه کشور روسیه، چین و هند با تغییر بازیگری در عرصه انرژی بر فرایندهای ژئوپلتیک جهان تاثیرگذار بوده و جهان غرب را به چالش کشیدهاند. این سه کشور عضو سازمان نوظهور بریکس، به عنوان نیرویی محوری در جهت تغییر شکل بازارهای جهانی انرژی فعالیت میکنند. علاقه این سه کشور به ایفای نقشهایی نو در بازار جهانی انرژی ناشی از تجدید آرایش ژئوپلیتیک در نقاط مختلف جهان و وابستگی متقابل اقتصادی استراتژیک آنهاست که نویدبخش تغییراتی بنیادین در این بازار است.
در حالی که از یکسو اعمال گسترده تحریمهای غرب علیه رقبای مختلف باعث واکنش متقابل و رنجش دوستان آنها شده و از سوی دیگر تعرفههای فزاینده دولت ترامپ، سازوکارهای تجاری تثبیت شده قدیمی را به چالش کشیده و آنها را ناپایدار کرده است، این سه کشور در حال ایجاد مسیرهای جدید همکاری در حوزه انرژی هستند که هم خطرات و هم فرصتهایی را برای سرمایهگذاران ایجاد میکند و ممکن است جهان غرب را وادار به تجدیدنظر در رویکردهای تهاجمی و بی منطق خود کند.
محور استراتژیک هند: از واردکننده انرژی تا بازیگر فرصت طلب جهانی
راهبرد هند در بخش انرژی در سالهای اخیر دستخوش تحول چشمگیری شده است. این کشور در سال ۲۰۲۵، از چین به عنوان بزرگترین خریدار نفت روسیه پیشی گرفته و هر روز نزدیک به ۲ میلیون بشکه نفت خام اورال را با تخفیف وارد میکند. این اقدام سالانه حدود ۱۷ میلیارد دلار صرفهجویی برای هند به ارمغان میآورد. نفت اورال مرجع نفتی است که به عنوان شاخص قیمت برای صادرات نفت روسیه مورد استفاده قرار میگیرد و ترکیبی از نفت سنگین و تلخ مناطق اورال و ولگا با نفت سبک منطقه سیبری غربی است.
این تغییر در رویکرد هند صرفاً اقتصادی نیست، بلکه باید آن را تحولی ژئوپلیتیکی دانست: هند از قابلیتهای پالایشی خود برای تولید دیزل و سوخت جت از نفت اورال با حاشیه سود بالا استفاده کرده و این تولیدات را به اروپا صادر میکند و بدین شیوه تحریمهای اتحادیه اروپا علیه نفت روسیه را دور میزند. اقدامی که یک بازی دو سر برد برای هند و روسیه است. حذف دلار و توافقات تجاری مبتنی بر ارزهای ملی دو کشور (روپیه و روبل) و استفاده از سکوهای مبتنی بر بلاک چین مانند BRICS Pay، این تجارت را در برابر مزاحمت و احتمال تحریم توسط سیستمهای مالی غربی بیشتر مصون کرده و امکان انجام ۲ میلیارد دلار تراکنش فرامرزی را در سال ۲۰۲۵ برای دو طرف فراهم کرده که به طور قطع در سالهای آینده به میزان چشمگیری افزایش مییابد.
این مدل دو سر برد تجارت انرژی با استفاده از سرمایهگذاریهای زیرساختی هند مورد پشتیبانی بوده است. بانک توسعه نوین بریکس یا NDB در سال ۲۰۱۶ تخصیص بیش از ۳۲ میلیارد دلار را برای تأمین مالی طرحهای بخش انرژی کشورهای عضو به تصویب رسانده است. هدف آن است که اجرای پروژههایی مانند خط لوله Power of Siberia ۱ و تاسیس اولین راکتور مدولار کوچک مبتنی بر استفاده از عنصر شیمیایی توریم در هند با همکاری شرکت روس اتم ممکن شود. این ابتکارات با هدف گستردهتر هند برای دستیابی به ۱۰۰ گیگاوات ظرفیت هستهای تا سال ۲۰۴۷، کاملا همسو هستند و نشانگر رویکرد دقیق هند در زمینه گسترش همکاریها با روسیه است.
کریدورهای جدید و چالش شکافهای ژئوپلیتیکی
تکمیل کریدور حمل و نقل بینالمللی شمال-جنوب موسوم به INSTC و کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا موسوم به IMEC در این تغییر جهتگیری هند نقش محوری دارند. کریدور شمال-جنوب، مسیری چندوجهی است که هند را از طریق ایران به اوراسیا متصل کرده و هزینههای تجارت را برای شرکای محصور در خشکی هند مانند پنج کشور آسیای مرکزی ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داده است. در همین حال، کریدور IMEC با اتصال هند به اروپا از طریق بنادر خلیج فارس و رژیم صهیونیستی، کانال سوئز را دور زده و به طور بالقوه باعث سالانه ۵.۴ میلیارد دلار صرفهجویی در هزینههای حمل و نقل این کشور خواهد شد. با این حال، نحوه تکمیل کریدور IMEC یک چالش جدی است و نمیتوان در مورد راه اندازی آن مطمئن بود. شکاف مالی ۵ میلیارد دلاری و نامشخص بودن نحوه تامین این مبلغ، موانع ژئوپلیتیکی، از جمله درگیری رژیم صهیونیستی با فلسطین، لبنان و ایران و واکنش منفی بازیگران کلیدی منطقهای مانند مصر و ترکیه به علت حذف از این کریدور، مسائل بنیادینی است که هند با آن مواجه بوده و شاید مجبور شود ایده اجرای این کریدور را به طور کامل کنار بگذارد.
همچنین سرمایهگذاران باید ارزش استراتژیک این کریدورها را در برابر میزان شکنندگی آنها بسنجند. به عنوان مثال، روند ساخت خط لوله گاز «قدرت سیبری ۲» یا Power of Siberia ۲ که میتواند سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز روسیه را به چین عرضه کند، به دلیل فشار آمریکا و تردید داخلی چین همچنان متوقف مانده است. در مقابل، نقش رو به رشد هند در پالایش و صادرات مجدد نفت روسیه، آن را به یک قطب حیاتی در شبکههای انرژی اوراسیا تبدیل کرده است و شرکتهای هندی خصوصی مانند Reliance و Nayara Energy رهبری این پروژه را بر عهده دارند.
انرژی پاک و گذار سبز ژئوپلیتیکی
چین و هند همچنین سرمایهگذاریهای خود در حوزه انرژی پاک را تسریع میکنند و این کار هم به دلیل اهداف اقلیمی و هم برای ارتقای امنیت انرژی است. هزینهکرد چین در حوزه انرژی پاک در سال ۲۰۲۴ از ۶۲۵ میلیارد دلار فراتر رفت و ظرفیت تولید انرژی خورشیدی و بادی این کشور هم از مرز ۱۴۰۰ گیگاوات گذاشت. چین قرار بود شش سال بعد یعنی در سال ۲۰۳۰ به این هدف برسد. در همین حال، هند تعرفههای انرژی خورشیدی را به ۲۰ درصد کاهش داده است تا تولید محلی را تقویت کند و هدف خود را تولید سالانه ۳.۳۳ گیگاوات انرژی تجدیدپذیر تا سال ۲۰۲۵ اعلام کرده است. این تلاشها بخشی از یک سهگانه اقتصادی گستردهتر است که در قالب آن تولید انبوه چین، ظرفیت انرژی روسیه و زیرساختهای دیجیتال هند، سیستمهای تجاری تحت سلطه دلار را به چالش میکشند.
با این حال، تنشهای تجاری این گذار را پیچیده میکند. افزایش تعرفههای آمریکا بر کالاهای هندی و صادرات انرژی خورشیدی چین، هر دو کشور را مجبور به تنوعبخشی به بازارهای هدف میکند. سیاست اقدام به سوی شرق هند و ابتکار کمربند و جاده چین به طور فزایندهای با هم همپوشانی دارند، به طوری که هند به دنبال اتصال به زیرساختهای طرح یک کمربند و یک جاده است و در عین حال روند تکمیل جایگزینهایی مانند کریدور IMEC را نیز تعقیب میکند.
قابلیت اجرایی مالی و کاهش خطرات
قابلیت اجرایی مالی این پروژهها به میزان تسویه حسابهای ارزی محلی و تأمین مالی چندجانبه بستگی دارد. به عنوان مثال، همکاری هستهای روسیه و هند توسط صندوق سرمایهگذاری مستقیم روسیه موسوم به RDIF و با تخصیص بودجه ۲۰۰ میلیارد دلاری هند برای ساخت راکتورهای هستهای مدولار مورد پشتیبانی بوده است. به طور مشابه، موفقیت کریدور شمال – جنوب به هماهنگسازی استانداردها و تعرفههای فنی بستگی دارد و عملیاتی شدن کریدور آی مک یا IMEC نیز به ۳ تا ۸ میلیارد دلار برای هر بخش نیاز دارد.
سرمایهگذاران همچنین باید ریسکهای ژئوپلیتیکی را مدیریت کنند. آمریکا برای محدود کردن واردات نفت روسیه، تعرفه ۵۰ درصدی بر کالاهای هندی وضع کرده، اما عملگرایی اقتصادی هند این تأثیر را محدود کرده است. در همین حال، وابستگی روسیه به هند برای صادرات انرژی، نفوذ آن بر چین را کاهش داده که همچنان بزرگترین خریدار نفت خام کرملین است، اما به همان سطح از تاثیرگذاری متقابل استراتژیک دست نیافته است.
نتیجهگیری: ظهور ژئوپلیتیک جدید انرژی
مثلث روسیه، چین و هند در حال بازتعریف بازارهای جهانی کالا است و هند به عنوان محور تنوعبخشی در حوزه انرژی در حال ظهور است. برای سرمایهگذاران، کلید حل مسئله در ایجاد تعادل بین پتانسیل استراتژیک کریدورهای نوظهور و مهار نوسانات ناشی از تغییرات ژئوپلیتیکی نهفته است. پروژههایی مانند کریدور شمال-جنوب و همکاریهای هستهای هند وروسیه، بازده بالایی دارند، اما نیاز به ارزیابی دقیق ریسک دارند. با توجه به اینکه نظام بین الملل در حال گذار است و با توجه به موقعیتهای جدید بازار انرژی که حاصل شکل گیری دنیای چندقطبی است، کسانی که با پویاییهای این مثلث قدرتمند همسو شوند، خود را در خط مقدم عصر جدیدی از تجارت جهانی خواهند یافت. ایران نیز با توجه به ظرفیتهای دست نخورده و ارزشمند خود در بازار انرژی و عرصه کریدوری میتواند از این فرصت تحریم شکن بهره بگیرد، به شرط آنکه در زمان مناسب پیشنهادهایی همگام و منطبق با خواست سه ضلع این مثلث ارائه کند.
*کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز