به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران، تابستان 1360بود. ساعت8 صبح روز چهارشنبه چهارده مرداد سید حسن آیت در یکی از کوچه های نارمک تهران از خانه بیرون آمد. او پنج هفته پیش از این به شکلی کاملا اتفاقی از حادثه تروریستی هفتم تیر که منجر به شهادت عده کثیری از رجال بلند پایه کشور شد جان سالم به در برده بود.اما ظاهرا بنا نبود که پس از انفجار هفتم تیر زندگی آیت بیش از چند هفته ادامه داشته باشد.سازمان مجاهدین خلق که به تازگی عملیات های حذفی و مسلحانه خود را آغاز کرده بود به زعم خیلی ها با تحریک بنی صدر معزول ، چشمان آیت را برابر دیدگان فرزندش برای همیشه بر هم نهاد .منافقین حسن آیت را با شلیک بیش از 50 گلوله ترور کردند.
تحصیلات متفاوت/ همکلاسی بنی صدر
سید حسن آیت سوم تیرماه 1317 در نجف آباد اصفهان به دنیا آمد. درخانواده ای روستایی و مذهبی پرورش یافت و پس از گذراندن دوران دبستان و دبیرستان در نجف آباد ، تحصیلات عالیه خود را در رشته های علوم اجتماعی ، حقوق ، ادبیات، جامعه شناسی و روزنامه نگاری در تهران به اتمام رساند و همزمان با تحصیل در دانشگاه دروس حوزوی را نیز آموخت و به زبان های عربی، انگلیسی، و فرانسه تسلط پیدا کرد . تحصیلات متنوع آیت باعث شد که برای مدت زیادی در زمره دانشجویان، با محافل روشنفکری دانشگاه ارتباط مستقیم داشته باشد.از جمله اینکه وی در دوره کارشناسی ارشد رشته جامعه شناسی با ابوالحسن بنی صدر که بعد ها به جدی ترین منتقدان هم بدل شدند همکلاس بود.همچنین وی دوره روزنامه نگاری خود را در موسسه اطلاعات پشت سر گذاشت.
دائره المعارف رجال ایران
دکتر سید حسن آیت در مورد رجال سیاسی و تاریخی معاصر ایران شناخت کاملی داشت به گونه ای که اگر کسی به ایشان معرفی می شد بلافاصله سوابق فعالیتهایش در دوره های مجلس، موضعگیری ها، کتابهای نوشته شده، عضویت گروهها و تمام جزئیات زندگی او را بیان می کرد. دوستان به علت حضورش در نهضت ملی شدن صنعت نفت و مطالعه تمام روزنامه های موافق و مخالف که قبل از سی ام تیرماه 1320به بعد منتشر شده بود، از او به عنوان دائره المعارف رجال ایران یاد می کردند و این نشانگر مطالعه بسیار عمیق او در تاریخ معاصر ایران و حضور ذهن قوی وی بود. به همین دلیل اندیشه اش همیشه جلوتر از زمان حرکت می کرد و آینده نگر بود و نسبت به عملکرد افراد هشدار می داد. ایشان قبل از نامزدی ریاست جمهوری بنی صدر در نطقی که در مجلس در مورد قانون اساسی ایراد کرد، گفت: « آنهایی که قانون اساسی را قبول ندارند و آنهایی که رییس جمهوری را مترسک، در روزنامه قلمداد می کنند، همینجا خود را کاندید ریاست جمهوری خواهند کرد.» پیش بینی او بر اساس شناخت بود و اعتقاد داشت که جلوتر حرکت نمی کند بلکه کوشش می نماید تا زمینه لازم را برای بیان رهنمود های امام به وجود بیاورد.
نقش فعال در تدوین قانون اساسی
آیت با آغاز و اوج گیری مبارزات به خاطر چاپ و نشر اعلامیه توسط ساواک دستگیر و زندانی شد. او در حوزه علمیه قم، دانشگاههای مختلف تهران و مدارس عالی قم ، اراک و لاهیجان به تدریس پرداخته و پس از پیروزی انقلاب علاوه بر کار تدریس، نمایندگی مردم نجف آباد در مجلس خبرگان را نیز به عهده گرفت. او سپس از طرف مردم تهران به نمایندگی مجلس شورای اسلامی انتخاب شد. آیت از همان ابتدا عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی ایران شد و عهده دار سمت دبیری سیاسی در این حزب شد. اندکی پیش از پیروزی انقلاب، حسن حبیبی به درخواست امام خمینی (ره) طرح اولیه یا پیش نویس قانون اساسی ایران را تهیه کرد. پیش نویس که فاقد اصل ولایت فقیه بود پس از تهیه مورد تأیید امام و شورای انقلاب قرار گرفت ولی با توجه به آنچه در حکم نخست وزیری بازرگان آمده بود دولت موقت و نیروهای متمایل به آن طرفدار تشکیل مجلس مؤسسان برای اصلاح پیش نویس قانون اساسی بودند که به پیشنهاد آیت الله طالقانی و تایید امام خمینی(ره)، مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی تشکیل شد. مجلسی که حسن آیت با عضویت در هیئت رئیسه آن، نقش کلیدی در ارائه و الحاق اصل ولایت فقیه به قانون اساسی ایران ایفا کرد.
جلوگیری از انحراف انقلاب به راست و چپ
اکبر هاشمی رفسنجانی از جمله کسانی بود که او را می ستود و حتی پس از شهادتش نوشت : «شهید آیت حق بزرگی بر انقلاب اسلامی دارد.پیش از پیروزی انقلاب و به خصوص سال آخر مبارزات در جمع دانشگاهیان و نظامیان همراه انقلاب، نفوذ و حضوری چشمگیر داشت و یکی از شخصیت هایی بود که افکار و اهداف انقلاب را – که در محیط روحانیت مبارز نضج می گرفت- به درون عالم بسته ارتش منتقل می کرد.... پس از پیروزی انقلاب، با عضویت در شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی، در مرکز نیروهای خط امام قرار گرفت و از این رهگذر در تداوم انقلاب و جلوگیری از انحراف انقلاب به راست یا چپ نقش قابل توجهی ایفا می کرد.... در مجلس خبرگان از اعضای بسیار فعال و هدایتگر بود و در اسلامی شدن قانون اساسی و به خصوص در اصول مربوط به ولایت فقیه در کنار آقای منتظری و شهید مظلوم آیت الله دکتر بهشتی و سایر شخصیت های پیشتاز خط امام، صاحب نقشی شایان توجه بود.... با شناخت وسیع و عمیقی که از جریان های سیاسی – اجتماعی معاصر داشت، توانست چهره استتار شده بسیاری از افراد و گروه ها و جریان های خطرناک را که پس از پیروزی انقلاب، منافقانه دم از اسلام و رهبری امام می زدند بنمایاند و با افشاگری های به موقع خود نسل جوان و نیروهای خط امام را از خطر عظیم انحراف انقلاب آگاه سازد.»
اتهام تدریس کتاب انقلاب سفید شاه
از طرفی مخالفان او، وی را به ضدیت با دولت ملی دکتر مصدق و همراهی دکتر مظفر بقایی، لیدر حزب زحمت کشان ایران، متهم می کردند و مدعی بودند که آیت در دوران تحصیل دانشگاهی، در حمایت از رژیم پهلوی فعال بوده و حتی در دبیرستان های تهران کتاب «انقلاب سفید» محمد رضا پهلوی را تدریس می کرده است.
پس از انقلاب اسلامی و در تثبیت نظام مستقر، حسن آیت آن چنان که مشهود است از اصلی ترین تلاشگران برای گنجاندن اصل ولایت فقیه در پیش نویس قانون اساسی بود. پیش نویسی که حسن حبیبی در پاریس، به پیشنهاد و امر امام خمینی ماه ها وقت خود را مصروف تهیه آن ساخته بود و برای نوشتن آن کثیری از قوانین اساسی کشور ها را مورد مطالعه قرار داده بود. در مجلس خبرگان قانون اساسی ولایت فقیه نیز به آن پیش نویس اولیه افزوده شد و در این افزودن البته حسن آیت نقشی بی بدیل داشت آنچنان که در کتابچه خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در مرداد ماه سال 1360 در ذیل خبر ترور سید حسن آیت آمده است: «وی پس از انقلاب به عنوان نایب رئیس مجلس خبرگان، نقش موثری در تصویب مواد مربوط به ولایت فقیه ایفا کرد.»
البته سید حسن آیت خود نیز به هنگام بحث بر سر ولایت فقیه در چهلمین جلسه خبرگان قانون اساسی ( 17/7/1358) اعلام کرد: «من یکی از طرفداران و مدافع جدی این اصل هستم و شاید قبول نمایندگی این مجلس هم برای این بود که تا آنجایی که در توان دارم در گذراندن این اصل کمک کنم. چون حکومت اسلامی را بدون این اصل مستقر نمی بینم یعنی این اصل باید اجرا شود».
نجات از انفجار هفتم تیر چهل روز زندگی
حسن آیت که از همان ابتدا عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی ایران و عهده دار سمت دبیری سیاسی در این حزب بود. در حادثه هفتم تیر سال 1360 به دلیل خستگی سالن جلسه حزب جمهوری اسلامی را مدتی پیش از انفجار ترک گفت و به شکل معجزه آسایی از آن انفجار جان سالم به در برد. شهادت آیت ظرف کمتر از چهل روز پس از انفجار حزب جمهوری اسلامی گرچه نشان دهنده ی اهمیت حذف این چهره سیاسی برای گروه های مخالف اوست اما با توجه به فرار بنی صدر تنها یک هفته قبل از ترور او و همچنین نقش آیت در روند بر کناری بنی صدر از دولت، احتمال دست داشتن ابوالحسن بنی صدر در ترور حسن آیت را پر رنگ می کند.
ولایت فقیه سدی در مقابل نفوذ غرب گرایی
دکتر آیت در دفاع از ولایت می گفت: «ما ولایت فقیه را باید مثل سدی در مقابل نفوذ غرب گرایی در کشور به وجود بیاوریم.» وی با نگرش خاصی مسأله فرماندهی کل قوا را جزو اختیارات ولی فقیه پیشنهاد کرد که همین امر نقش به سزایی در سرنوشت انقلاب ما داشت. او در این رابطه سخنرانی های زیادی در مجلس خبرگان در حضور بنی صدر و گروه مخالف انجام داد که هنوز سخنانش شاهد صادق حمایت مخلصانه او از ولایت فقیه است. دکتر سید حسن آیت همیشه با مسایل اصولی برخورد می کرد، هیچگاه غیر منطقی نبود و می کوشید مشکلات به صورت شخصی مطرح نشود و اگر با شخصی مخالفت داشت آن را مخالف دو جریان یا دو خط فکری می دانست. از آنجایی که دکترآیت شناخت کاملی از بنی صدر داشت و درصدد افشای چهره پنهان او بود، بنی صدر نیز تلاش می کرد تا او را به طرف خودش جذب کند و بین وی و حزب جمهوری اسلامی فاصله ایجاد نماید ولی دکتر آیت استوار ایستاد و گفت : «من تو را قبول ندارم و در خط اصیل اسلام نمی بینم و معتقدم روش تو با روش ولایت فقیه هماهنگی ندارد.... مطمئن باش که هرگونه انحرافی از تو ببینم به عنوان اولین نفر، انتقاد خواهم کرد.»