مرکز محله یا محلات قدیمی در هر شهری گویای تاریخ و فرهنگ آن شهر است که می‌تواند نقش مهمی در حفظ هویت تاریخی شهر و جذب گردشگر داشته باشد که همدان نیز به عنوان کهن‌ترین شهر ایران دارای مرکز محله‌های قدیمی است که با گذشت زمان تنها تعداد محدودی از این محلات باقی مانده است.
«محله» جایی که قدیمی‌تر‌ها از آن حکایت‌ها دارند و امروزی‌ها کمتر برایشان خاطره‌انگیز است؛ این رهاورد معماری و شهرسازی مدرن است، شهر‌هایی بدون هویت که همبستگی اجتماعی را کمرنگ کرده است.
چمن کلپا، چمن کبابیان، چمن حاجی، چمن چوپان‌ها، چمن امامزاده یحیی و ... اسامی تعدادی از محله‌های قدیمی شهر همدان است که هر یک با داشتن بافت تاریخی و قدیمی و معماری خاص در کشور و حتی در دنیا کم‌نظیر است، مراکز محله یا محلات قدیمی کهن شهر همدان که قدمت آن‌ها به یک هزار سال قبل می‌رسد، میراثی از پیشینیان این دیار بوده که هر یک گویای فرهنگ و هویت تاریخی این شهر است.
محله‌های قدیمی و بافت‌های تاریخی در هر شهری معرف بخشی از هویت و تاریخ و فرهنگ آن منطقه است، روزگاری همدان نیز دارای ۵۱ محله قدیمی بود که اکنون پس از گذشت سال‌ها و با رشد زندگی شهرنشینی جدید و ساخت و ساز‌های انجام شده تنها ۱۸ محله قدیمی از آن روزگاران به جای مانده است که البته این محلات نیز نیم نفسی بیش ندارند!
محلات قدیمی در شهر همدان به دلیل ویژگی‌های خاصی که داشتند و به دلیل فضای سبز موجود در محلات چمن خوانده می‌شدند و در واقع در هیچ کجای از کشور به مراکز محله چمن گفته نمی‌شده است و این عنوان تنها مختص مراکز محله شهر همدان بوده است که هنوز هم مردم این شهر به ویژه قدیمی‌های آن از این محلات با عنوان چمن یاد می‌کنند، هر چند با رشد جمعیت و انجام ساخت و ساز‌های بی‌حد و بدون ضوابط دیگر از فضای سبز در این محلات خبری نیست و خیابان‌کشی‌ها و ورود خودرو به این محله‌ها چیزی از هویت آن‌ها باقی نگذاشته است.
مراکز محله شهر همدان از غنی‌ترین و پویاترین مراکز محله در کشور بوده است و نوع شکل‌گیری آن و معماری مساجد و حمام‌های آن در نوع خود بی‌نظیر است، مسجد و حمام به عنوان دو قطب تطهیر جسم و روح از عناصر اصلی تشکیل دهنده مراکز محله بودند که در حال حاضر در برخی از محلات حمام‌ها از بین رفته، اما مسجد به لحاظ قداستی که دارد حفظ شده است.
محلات قدیمی شهر همدان با توجه به نوع معماری و قدمت تاریخی می‌تواند ظرفیت مهم و باارزشی در بیان تاریخ و هویت این شهر و رونق گردشگری آن باشد که متأسفانه این ظرفیت نیز مانند ده‌ها ظرفیت دیگر نادیده گرفته شده است و از سویی ساخت و ساز‌های بی‌رویه در اطراف این محلات و تخریب آن‌ها همچون تیشه‌ای بر ریشه این هویت‌های تاریخی بوده که باید برای حفظ این تاریخ و تمدن جلوی آن را گرفت.
کوچه‌های بی‌صدای محلات قدیمی شهر همدان در هیاهوی شهرنشینی جدید در رشد آپارتمان‌ها و پارکینگ‌ها یک به یک تخریب می‌شدند و اگر به داد آن‌ها نرسیم این هویت‌های پنهان از بین خواهند رفت، کمااینکه این محلات علاوه بر حفظ میراث فرهنگی شهر می‌تواند محلی جذاب برای بازدید گردشگران باشد و علاوه بر حفظ هویت تاریخی شهر محلی برای رونق گردشگری و اقتصادی باشد.
با معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان در مورد محله‌های قدیمی همدان هم صحبت شدم.
خاکسار با اشاره به اینکه حداقل ۶۰ مرکز محله در همدان وجود دارد گفت: درگذشته در هر مرحله‌ای یک حمام و مسجد وجود داشته است.
وی افزود: مناسبات مراکز محله همدان در دوره اسلامی از قوی‌ترین و غنی‌ترین محلاتی بودند که بسیار بزرگ و پویا بودند.
وی با بیان اینکه در همدان به مرکز محله «چمن» اطلاق می‌شده است، ادامه داد: در حال حاضر همدان قدیمی‌های شهر محله‌ها را با عنوان چمن نام می‌برند و نمی‌گویند محله کبابیان بلکه آن را چمن کبابیان نام می‌برند.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با اشاره به این موضوع که چمن به فضایی سبز با تعدادی درخت گفته می‌شده است، اظهار داشت: اطلاق چمن فقط اختصاصاً در همدان بوده و در هیچ کجای کشور این عنوان به کار برده نمی‌شده است.
خاکسار بیان کرد: همدان به دلیل داشتن آب و هوای خاص و با وجود فضای سبز چشمه‌سار‌هایی جاری، فضایی داشته که آن را چمن می‌خواندند.
وی عنوان کرد: در حال حاضر به دلیل ساخت و ساز‌ها بخش مهمی از چشمه‌ها و چاه‌ها و قنات‌ها نابود شده است.
این مسئول با بیان اینکه قدمت چمن‌های شهر همدان به دوره اسلامی باز می‌گردد و دارای سابقه هزار ساله است، خاطرنشان کرد: این مراکز محله‌ها حداقل یک هزار سال قدمت دارند که براساس شکل گیری ساختار اقتصادی و سیاسی در مقاطعی پویاتر و پرجمعیت‌تر بوده است و طبیعتاً به دلیل همین موضوع مناسبات شکل‌گیری آن پررنگ‌تر بوده است.
خاکساربا تأکید بر این موضوع که مراکز محله‌های قدیمی شهر همدان ظرفیت مهم در بازگویی فرهنگ شهر است، ابراز کرد: مرکز محله‌ها یکی از قطب‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تفرجی و تفریحی گذشته بوده است.
وی با اشاره به اینکه مرکز محله به عنوان یک قطب معرفی شده است، گفت: ساکنان مرکز محله از صبح برای خرید به همین محلات مراجعه می‌کردند؛ چراکه تمام مایحتاج خود را می‌توانستند در همین محله تهیه کنند.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با بیان اینکه در یک مرکز محله علاوه بر وجود مسجد و حمام، انواع مغازه وجود داشته است، اضافه کرد: اکثریت خانه‌های مراکز محله فاقد حمام بودند و حمام در گذشته دارای یک کالبد خاص و معماری ویژه بوده است.
وی در این خصوص مطرح کرد: در گذشته حمام عنصری بوده که به دلیل هزینه زیاد تهیه آن و عناصر ساختاری آن از توان همه ساکنان و افراد جامعه جامعه برنمی‌آمده است که در خانه خود حمام داشته باشند.
خاکساربا اشاره به اینکه حمام یکی از عناصر جذاب در مرکز محله است، اظهار داشت: در کنار حمام، مسجد نیز یکی از اجزای جدایی ناپذیر محلات بوده است و در واقع محل تطهیر جسم و روح در هر چمن در کنار هم قرار می‌گرفته است.
وی یادآورشد: عموم و اکثر مساجد محله‌محور و چمن‌های شهر همدان به دلیل قداست مسجد حفظ شده است، اما برخی از حمام‌ها از بین رفته و از سویی برخی از مراکز پویایی خود را حفظ کردند.
این مسئول با بیان این مطلب که مساجد موجود در مراکز محله همدان فاقد گنبد و گلدسته هستند، بیان کرد: این مساجد دارای شبستان و ستون‌های سنگی با طاق‌نما بوده که در شکل‌گیری محلات و به طور خودیاری مردم ساخته شده است.
خاکساربا اشاره به اینکه مساجد موجود در مرکز محله‌های همدان بنا بر کم و کیف محلات و جمعیت و بزرگی محله متفاوت است، بیان کرد: مساجد مرکز محله‌ای تقریباً در تمام نقاط کشور دیده می‌شود، اما مساجد محله‌های همدان انسجام بیشتری نسبت به سایر مساجد محله‌ای کشور دارند و در واقع کمتر مسجدی به انسجام مساجد مرکز محله‌ای همدان بوده است.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با اشاره به این موضوع که مراکز محلات همدان از غنای خاص برخوردار است، عنوان کرد: حمام این محلات نیز پویا بوده و ازطول روز تا شب مورد استفاده مردم محل قرار می‌گرفته است.
وی ادامه داد: حمام مرکز محله نوبت بندی و زمان‌بندی منظم و خاص داشته به طوری که بخشی از روز متعلق به بانوان و قسمی از روز و شب مردان از آن استفاده می‌کردند و برخی حمام‌ها هم دارای دو بخش زنانه و مردانه بوده است که در محلات بزرگتر حمام دارای دو بخش بوده که حتی گاهی به فراخور جمعیت زن و مرد و زمان استفاده از آن جای حمام مردانه و زنانه عوض می‌شده است.
وی با اشاره به اینکه منسجم‌ترین حمام در همدان متعلق به دوره قاجار است، گفت: حمام‌های مرکز محله‌های شهر مربوط به دوران مختلف سلجوقی و قاجار و ... است که البته حمام‌ها در دوران معاصر و با تغییر نگرش‌ها و سبک زندگی افراد آرام آرام تبدیل به متروکه شدند.
وی در خصوص حمام قلعه و حمام محله‌حاجی در همدان افزود: حمام قلعه به نام حمام حاج‌محمد سعید قلعه مرمت شده است و زمانی موزه مردم‌شناسی بود و زمانی هم به عنوان سفره خانه سنتی استفاده می‌شد، اما مجدداً به بخش خصوصی واگذار شده است و حمام حاجی نیز بخشی از آن مرمت و احیا شده است.
خاکساردر ادامه سخنانش خاطر نشان کرد: ساکنان مرکز محله‌ها نیاز مقطعی خود را با طراحی آن فضا رفع می‌کردند، در حالی که در مناسبات شهرسازی امروز در برخی شهرک‌ها و محله‌ها برای خرید ناچیز مایحتاجی باید مسافت طولانی را با خودرو طی کرد.
وی ابراز کرد: حتی ما در جامعه کنونی و طراحی شهرسازی نتوانستیم نیازی که در گذشته در مراکز محلات طراحی و فراهم شده بود را طراحی کنیم و حتی می‌بینیم که مراکز محله‌های قدیمی با وجود انواع ساخت و ساز‌های انجام شده در اطراف آن به جامعه کنونی هم خدمات می‌دهد.
معاون میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در این زمینه گفت: به طور مثال گردش اجتماعی در چمن کلپا و یا چمن حاجی و چمن کبابیان وجود دارد و همه ساکنان از نانوایی و مغازه‌های آن استفاده می‌کنند و به نوعی رونق اقتصادی هم در این محله‌ها رخ داده است.
وی با اشاره به اینکه مراکز محله‌های قدیمی حرف خود را زدند، گفت: هنر ما این است که بتوانیم این مراکز محله‌ها را حفظ کنیم تا جامعه شهری جدید بتواند این الگو را با زندگی شهری جدید سازگار کند و در جای جای مراکز شهری ما این الگو‌های کاربردی خوب ایجاد شود.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ادامه داد: زمانی چمن‌ها در وسط مرکز محله بود که الان در کنار قرار گرفته است و عنصری به نام خیابان آمده و از وسط مرکز محله عبور کرده که امنیت اجتماعی را از آن سلب کرده است.
وی ابراز کرد: ما باید در شکل‌گیری مراکز محله عناصر اصلی مراکز را حفظ کنیم تا مردم و ساکنان بتوانند از آن استفاده کنند.
وی در ادامه افزود: انبوهی از بافت تاریخی شهر ویژگی‌های خاص و مراکز محله‌ها و عناصر اجتماعی و هویت شهر همدان بر اثر خیابان‌کشی‌ها یکی پس از دیگری از بین می‌رود.
خاکساراظهار داشت: از نمونه‌هایی که در آن زمان تخریب شد می‌توان به چمن امامزاده یحیی که یکی از مراکز محله‌ای بزرگ همدان بوده اشاره کرد که بخشی از فضای سبز و فضای تجاری آن دستخوش تغییر می‌شود و نابود می‌شود.
وی افزود: چمن‌چوپان‌ها در خیابان آیت‌ا... کاشانی و محله حاج احمد در روبه روی کبابیان نیز بر اثر خیابان کشی‌ها دستخوش تغییر شده و فقط مسجد آن باقی مانده است.
معاون میراث فرهنگی، ادامه داد: هدف اصلی از حفظ و احیای این محله‌ها را حفظ و احیای یک تفکر عنوان کرد و گفت: این محله‌ها در قدیم محل تجمع مردم بوده و مردم بدون اینکه دغدغه خاطر داشته باشند در آنجا جمع می‌شدند و در واقع در مرکز محله محلی برای نشست و داد و ستد و انتقال افکار بوده است.
معاون گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با اشاره به اینکه تعدادی از این محلات شاکله اصلی خود را حفظ کردند، بیان کرد: وجود مساجد و خانه‌های تاریخی در این محلات نشأت گرفته از سنت دیرین همدان است.
وی با تأکید بر اینکه سیاست اداره میراث فرهنگی انتقال فرهنگ‌هاست، اظهار داشت: با حفظ این محله‌ها و احیا و زنده نگهداشتن آن‌ها در واقع الگو و نمونه‌ای برای نسل جدید حفظ کردیم تا نسل جدید نیز این الگو‌ها را استفاده کنند و سیاست میراث فرهنگی بر حفظ هویت‌ها است.
انتهای پیام/ج