باشگاه خبرنگاران جوان؛ مژده عینی - منظر باستانشناسی ساسانی فارس به عنوان بیست و سومین اثر تاریخی ایران، در جلسه نهم تیر ۱۳۹۷ هجری شمسی کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید. این محوطه تاریخی در فیروزآباد، سروستان و بیشابور (کازرون) قرار دارد.
گیاهان خودرو و ترک خوردگی گچهای تاریخی از جمله مسائل و مشکلات مشترک محوطههای ساسانی در فارس به شمار میرود.
شهرستان فیروزآباد بهعنوان بخشی از این منظر باستانی، میزبان یادگارهای ارزشمند عصر ساسانی است؛ آثاری که نه تنها با گذر زمان و دشواریهای طبیعی، بلکه با آسیبهای ناشی از فعالیتهای انسانی معاصر نیز روبهرو هستند. در پس دیوارهای کهن، که زندگی روزمره روستایی جریان دارد، گاه این زندگی، به حریم خفته تاریخ تجاوز میکند.
وجود قبرهای جدید در زمینی که باید تنها محلی برای اکتشافات باستانشناختی باشد و نیز ساخت خانههایی که به چشم انداز و اصالت آثار تاریخی دوران ساسانی آسیب میزند، از جمله چالشهای پیش روی این میراث ارزشمند محسوب میشود. همچنین فعالیتهای معدنکاوی در محدوده دژ دختر، آرامش دیرینه کوهستان و شکوه این دژ بزرگ را برهم میزند و سنگهایی را که قرنها ایستادهاند، به لرزه درمیآورد.
چالشهای محوطه فیروزآباد
سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس، اظهار کرد: یکی از مهمترین چالشهای کاخ اردشیر بابکان، خاکسپاری غیرقانونی مردگان مردم روستا، درون عرصه و محوطه باستانی این اثر تاریخی دوران ساسانی است که بنا بود پس از ثبت جهانی متوقف شود، اما همچنان پابرجاست و به لایههای باستان شناختی محوطه کاخ آسیب رسانده است.
او ادامه داد: چالش بنیادین دیگر، گسترش روستا در حریم درجه یک و ممنوعه کاخ اردشیر است که چشم انداز محوطه را کور کرده و صحنه زشتی رقم زده و همچنان ساخت و ساز غیراصولی و بی محابا با تخلف در حال انجام است.
این فعال میراث فرهنگی در استان فارس نسبت به ساختوسازهای بیضابطه در حریم کاخ اردشیر بابکان هشدار داد و با اشاره به نقشهها و عکسهای هوایی سالهای ۱۳۵۴ و ۱۳۵۵ خورشیدی، تأکید کرد: براساس این اسناد، در آن زمان تنها چهار تا پنج کومه (و نه خانه) در حاشیه این اثر تاریخی وجود داشت؛ اما امروز گسترش بیرویه روستای آتشکده در عرصه و حریم کاخ، به فاجعهای آشکار تبدیل شده است.
آریا تصریح کرد: وضعیت کنونی نشاندهنده عمق تخریب و تخلفی است که طی چهار دهه گذشته رخ داده و نگرانی کارشناسان و فعالان این حوزه را شدیداً افزایش داده است. به گفته کارشناسان، تنها راه حل منطقی و مطابق با ضوابط میراث فرهنگی، جابجایی فوری روستای آتشکده است و هر اقدام دیگری غیراصولی و نقض آشکار مقررات محسوب میشود.
او همچنین هشدار داد: با توجه به روند توسعه و تبدیل بافت روستاها به شهر، تداوم بقای روستای آتشکده در این محل، به فاجعهای غیرقابل جبران در آینده منجر خواهد شد؛ زیرا ارائه خدمات شهری مانند آب، برق، گاز و تلفن، مستلزم تعرض بیشتر به حریم این اثر تاریخی است.
کنشگر میراث فرهنگی یادآور شد: حتی در بازدیدهای گذشتۀ باستانشناسانی، چون پروفسور «هوف» نیز، با استناد به ضوابط حریم و عرصه، بر ضرورت جابجایی این روستا تأکید شده است.
آریا افزود: مشکل دیگر، معدن کاوی در محدوده دژ دختر یا قلعه دختر است که میراث فرهنگی نیز بارها در این خصوص شکایت کرده است.
او اضافه کرد: در معدن کاوی، هم کوه خواری، جنگل خواری، نابودی درختان و زیست بوم رخ داده و هم تهدیدی جدی برای دژ دختر یا همان قلعه دختر جهانی است و آن را در خطر ریزش قرار داده است.
فعال میراث فرهنگی در فارس، تصریح کرد: البته مشکلات و چالشهای دیگری نیز وجود دارد که در اینجا به مهمترین آنها اشاره شد.
آریا، همچنین از نورپردازی کاخ اردشیر که اقدامی مهم و مثبت است، قدردانی و تشکر کرد.
مسائل مشترک محوطههای ساسانی و برنامههای پایگاه برای حفاظت از آنها
در ادامه، افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستان شناسی ساسانی فارس، درباره برخی از چالشهای مشترک آثار تاریخی این محور، مشکلات بناهای تاریخی ساسانی در شهرستان فیروزآباد و برنامه های پایگاه برای حفاظت از این میراث جهانی توضیحاتی ارائه داد.
افشین ابراهیمی مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس درخصوص قدرت تخریبی گیاهان خودرو بر آثار و بناهای تاریخی محور ساسانی، اظهار کرد: هرچند بواسطه شرایط آب و هوایی متفاوت در سه محوطه بیشاپور، فیروزآباد و سروستان، نقش مخرب پوشش گیاهی بر روی آثار و ابنیه تاریخی، یکسان نیست، اما طبق روال هر ساله، عملیات بوته کنی و حذف علفهای هرز به روش مکانیکی انجام میشود و حتی در طول سال هم این رویه تا حد امکان صورت میگیرد.
او بیان کرد: تا جایی که اطلاع دارم تاکنون از سم و مواد شیمیایی برای این منظور در محوطههای ساسانیِ مورد بحث، استفاده نشده است چرا که مطالعهای درخصوص تاثیر سموم بر روی مصالح تاریخی انجام نشده است.
ابراهیمی ادامه داد: طبق پایشهای صورت گرفته، عوامل گیاهی هرچند آسیبهایی را متوجه آثار کردهاند لیکن در فهرست عوامل اصلی آسیب رسان قرار ندارند.
مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس درباره ترک خوردگی گچهای تاریخی و جداشدگی آنها از بطن بنا (در آثار تاریخی محور ساسانی)، گفت: در فیروزآباد و کاخ سروستان بواسطه اینکه غالب لایههای تزیینی گچ تقریبا دور از تابش مستقیم و باد و باران قرار دارند، چندان در وضعیت بحرانی نیستند هرچند در مواردی نیازمند پوشش حفاظتی و در جاهایی نیز نیازمند تثبیت و استحکام بخشی هستند.
او تصریح کرد: در بیشاپور قضیه کاملا متفاوت است و لایههای تزیینی گچی که بعضا با نقاشی هم همراه هستند، بواسطه اینکه برای سالیان متمادی در معرض عوامل جوی قرار داشتهاند، بسیار آسیب دیدهاند. در گذشته اقدامات حفاظتی محدودی بر روی بخشی از لایههای گچی موجود صورت گرفته است.
ابراهیمی افزود: برنامه پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس این است که در گام نخست، نسبت به اجرای پوشش حفاظتی بر روی بقایای گچی اقدام شود و هم اکنون نیز طرحهای مربوطه برای جمع بندی در کمیته فنی استان تحت بررسی است تا پس از تایید و انجام فرآیند اداری، طی عقد قراردادی به پیمانکار ذیصلاح واگذار شود.
مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس درباره تاثیر رطوبت حاصل از تعریق در گچها یا بناهای سنگی در تخریب آثار محور ساسانی، اظهار کرد: بقایای معماری موجود در وضعیتی قرار دارند که امکان تهویه و کوران هوا به راحتی و بی هیچ مشکلی صورت میگیرد و بنابراین پدیده تعریق، موضوع قابل اهمیت و نگران کنندهای نیست.
او درخصوص تدابیر فنی درخصوص حفاظت و مرمت نقوش صخرهای در محور ساسانی، با بیان اینکه از پارسال اقدامات حفاظتی و مرمتی اضطراری بر روی نقوش برجسته موجود آغاز شده است، گفت: در همین راستا، ۳ نقش برجسته مهم تنگ چوگان بیشاپور با همکاری کارشناسان پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و معاونت میراث فرهنگی استان مورد حفاظت و مرمت قرار گرفتند و این روند با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی در بیشاپور و فیروزآباد ادامه خواهد یافت.
ابراهیمی اضافه کرد: سنگ نگاره پنجم تنگ چوگان و سنگ نگاره جنگاوران در دره تنگاب فیروزآباد در اولویت هستند و مکاتبات مربوطه هم انجام شده است.
برنامههای پایگاه میراث جهانی برای کاوش در کاخ اردشیر
مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس درخصوص برنامههای این پایگاه برای کاوش و حفاری در کاخ اردشیر، تصریح کرد: از حدود ۲ ماه پیش مکاتبات مربوطه هم با اداره کل پایگاههای میراث ملی و جهانی و هم با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شده است و در صورت صلاحدید و موافقت پژوهشگاه نسبت به صدور مجوز کاوش اقدام خواهد شد.
اقدامات برای ممانعت از خاکسپاری اموات، درون عرصه و محوطه کاخ اردشیر
او درباره خاکسپاری غیرقانونی اموات، درون عرصه و محوطه باستانی کاخ اردشیر، با بیان اینکه بیش از چند دهه از دفن اموات در قبرستان عرصه کاخ اردشیر میگذرد و همه تلاشها برای ممانعت از این اقدام تاکنون بی ثمر مانده است، گفت: به تازگی با هماهنگی معاونت میراث فرهنگی استان و واحد حقوقی اداره کل، موضوع تملک یک قطعه زمین در حوالی روستا برای تبدیل شدن به قبرستان در دستور کار قرار گرفته است تا این چالش مرتفع شود. برنامه دیگر، بررسی و کاوش باستان شناسی در محوطه کاخ اردشیر است تا از این طریق هم بتوان موضوع مهار قبرستان را پیش برد.
ادعایی نیست که در توسعه روستای آتشکده هیچ مورد متناقضی دیده نمیشود
ابراهیمی درباره گسترش روستای آتشکده در حریم درجه یک و ممنوعه کاخ اردشیر، بیان کرد: ادعایی نیست که در توسعه روستای آتشکده هیچ مورد متناقضی دیده نمیشود لیکن نمیتوان تصویر سیاهی هم از آن ارائه داد.
او اظهار کرد: روستای آتشکده در محدوده حریم درجه یک اثر میراث جهانی کاخ اردشیر قرار دارد. مطابق ضوابط، احداث بنا در محدوده طرح هادی روستا حداکثر در یک طبقه و تا ارتفاع چهار و نیم متر با استفاده از مصالح بومی رایج و هماهنگ با بافت طبیعی منطقه مجاز بوده و خارج از این چارچوب، ساخت و سازی اجازه داده نمیشود.
مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس افزود: همه فعالیتهای عمرانی در محدوده طرح هادی صرفا پس از استعلام از اداره میراث فرهنگی و تایید نقشههای معماری و با نظارت میدانی کارشناسان انجام میگیرد. از این رو شاهد توسعه غیرمجاز افسار گسیختهای در روستای آتشکده نبودهایم و موارد محدود نقض ضوابط، شناسایی و به مراجع قضایی معرفی شدهاند.
او ادامه داد: ساخت و ساز کنترل شده در چارچوب طرح هادی موجب افزایش کیفیت زندگی ساکنان محلی و رونق گردشگری جامعه محور میشود. این سیاست به عنوان بخشی از راهبرد توسعه پایدار در بستر میراث جهانی مدنظر یونسکو نیز است، زیرا ایجاد زیرساختهای سازگار با محیط تاریخی از مولفههای اصلی حفاظت پویا محسوب میشود.
ابراهیمی با بیان اینکه توسعه روستای آتشکده در قالب طرح مصوب و با نظارت در حال انجام است، تصریح کرد: سیاست اصلی، برقراری توازن میان حفاظت از ارزشهای برجسته میراث جهانی و تامین نیازهای زیستی جوامع محلی است.
او درباره حضور پرندگان در گنبد و دیوارههای کاخ اردشیر و فضولات آنها بر روی این بنای تاریخی با بیان اینکه حضور پرندگان بیش از آنکه نقش تخریبی داشته باشد، جنبه منفی آلودگی و منظری دارد و اینکه وقت زیادی از همکاران پایگاه را برای نظافت فضاها سلب میکند، اضافه کرد: با اینکه برخی از ورودیها با فنس مسدود شدهاند، اما هنوز جوابگو نبوده است. اخیرا به این موضوع فکر شده است که شاید بتوان از امواج برای دور کردن پرندگان استفاده کرد که البته هنوز قطعی نشده ولی بررسی آن در دستور کار پایگاه قرار دارد.
معدن کاوی در محدوده دژ دختر تحت پیگیری است
مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس درباره معدن کاوی در محدوده دژ دختر یا قلعه دختر، گفت: موضوع فعالیت معدن سنگ حریم قلعه دختر، یک مناقشه ۱۵ ساله بین پایگاه و اداره کل میراث فرهنگی استان فارس با بهره بردار است که کماکان در دستگاههای قضایی تحت پیگیری است و دنبال میشود و حدود ۳ ماه پیش هم برای پیگیری بیشتر به اداره حقوقی ستاد وزارتخانه ارجاع شده است.
بنابراین؛ منظر باستانشناسی ساسانی در استان فارس و بویژه محوطه فیروزآباد، از یک سو با هشدارهای فعالان میراث فرهنگی درباره چالشهای آن که نیازمند عزمی قاطع برای رفع تخلفاتی مانند معدن کاوی و تدفین است، روبروست و از سوی دیگر، پایگاه میراث جهانی منظر باستانشناسی ساسانی فارس که سعی دارد در چارچوب اداری، حقوقی و اجتماعی، راه حلهای پایدار و قانونمند بیابد. با این حال، این گنجینه ارزشمند، امانتی تاریخی در دستان ماست و موفقیت در حفاظت از آن، مستلزم همکاری صادقانه بین نهادهای مختلف مانند میراث فرهنگی، رسانهها و فعالان فرهنگی و جامعه محلی (ساکنان روستا و مردم) است. با این همکاری میتوان تضمین کرد که شکوه تمدن ساسانی نه تنها بر سنگهای کهن، بلکه در آیندهای مطمئن برای این سرزمین نیز پایدار بماند.
عکس های محوطه فیروزآباد
عکسهای توسعه روستا و دژ دختر در فیروزآباد مربوط به فروردین ماه ۱۴۰۴ است. عکس خاکسپاریها در محوطه کاخ اردشیر بابکان مربوط به سال ۱۴۰۱ است ولی همچنان خاکسپاری در حال انجام است.
عکس های محوطه بیشاپور در کازرون