تاریخچه ومعرفی فرش ترکمن خراسان شمالی

 به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران بجنورد ، 

زمینه این فرش سرخ و حاشیه های باریك دور تا دور آن باطرح هندسی هشت ضلعی پر شده كه دیرتر در فرش های تركمنی به طرح گؤل (Göl) تركمن شبیه است. در این حاشیه های باریك كه با جانوران افسانه ای بالدار در چهارضلعی های كوچك و گل های ستاره مانند كوچك نیز نقش بسته، به یك حاشیه عریض با طرح گوزن های پشت سر هم و در حال حركت ختم می شود. حاشیه اصلی را سواركاران سوار براسب پركرده و زیر زین های اسب این سواركاران در رنگ های متنوع طرح شده و كناره های بیرونی فرش با حاشیه بافت باریك شبیه میانه فرش نقش شده است. رنگ های به كاربرده شده دراین فرش، سرخ، آبی روشن، زرد متمایل به سبز و نارنجی است. نوع گره آن گره تركی است. عقیده بر این است كه اسب و سواركاران آن یادآور نقش های تخته سنگ نینوا و تخت جمشید ایران قدیم است. اما شماری از پژوهشگران در این فرش ارتباط بلافصلی را بین كورگانِ پازیریك با فرهنگ تركی كهن می بینند.یخ بافت فرش به دلیل اینكه به گونه ای ناکامل برای ما از نسلی به نسل دیگر رسیده، برای همین نمی توان داده های دقیق درباره آن گفت. البته برای تعدادی گروه خاص از فرش ها می توان تقریبا به طور مطمئن منشاء و تكامل نقش ها را تعیین كرد. بدون شك منشاء فرش در مشرق زمین است. احتمالا پیدایش آن از ضرورت گرم كردن چادر (یورت) كه ازسوی شبانان چادرنشین اختراع شده، سرچشمه می گیرد.

در بارة این مسئله كه فرش پازیریك در كجا بافته شده،‌ نظر واحدی بین پژوهشگران نیست و تا به امروز هم بطور قطع و یقین روشن نشده است. پژوهشگر م. دیماند (M.Dimand) در این فرش محصول و فرآورده های ایران را می بیند، كه در آن موتیف های آشوری های بابل، هخامنشی و اسكیت های منطقه جنوب سیبری آمیخته شده اند.

پژوهشگر یو. شورمان (U. Schürman) بر این عقیده است كه این فرش در مناطق آذربایجان و ایران آن زمان بافته شده است. عقیده دیگری را ج. بنت (J.Bennet) نمایندگی می كند. وی در فرش پازیریك كار و محصول اسكیت های مغول را می بیند كه در آن هنر سبك حیوانات نقش بسته است. وی معتقد نیست كه این فرش در ایران تولید شده باشد و عقیده خود را چنین مدلل می سازد كه اسكیت ها خود یكی از خلق هایی بودند كه خود را دایم در مهاجرت به سوی غرب می دیدند. به نظر می رسد چنین چیزی غیر ممكن است كه این خلق فرشی را بیش از سه هزار كیلو متر به منطقه خود حمل كرده باشند تا با آن بخواهد گورِ یك حكمران یا اشراف را زینت بخشد. برخی از پژوهشگران آن را اثر ترك های قدیمی آسیای مركزی به حساب می آورند. ج. بِنِت(J.Bennet) با این تزكه مهد و گهواره فرش شرق در تركستان شرقی و مغولستان قرار داشتند به برهان می نشاند.

در بافت فرش پازیریك هیچ اشاره ای به محل تولید آن نیست. گره این فرش گرچه گره فرش ( Ghiord یكی از شهرهای تركیه) را نشان می دهد، اما در گور شبیه آن باقی مانده های فرشی یافت شدند كه گره های آن به صورت گره های Senneh بافت (در كردستان ) هستند. به هر حال این قدیمی ترین فرش شناخته شده، نشان می دهد كه چگونه تعیین محل دقیق باقی مانده های منسوجات آن دوران كه كجا و یا در چه زمانی بافته شده اند دشوار است.

آخرین نظر و عقیده درباره منطقه پیدایش بافت فرش توسط اكتشافات سِرآورل شتاین (Sir Aurel Stei ) ارائه می شود. وی درسال 1920 در كاوش های خود در شهر كهن و قدیمی تجاری لولان در تركستان شرقی باقیمانده های فراوان فرشی را پیدا می کند كه در گره های Ghiord و اسپانیایی بافته شده بودند. این فرش ها متعلق به دویست تا سیصد سال پیش از میلاد بودند. همین جا این پرسش پیش می آید كه آیا این فرش ها در تركستان شرقی بافته شده یا اینكه از غرب ایران بمثابه كالای تجاری آورده شده بوده اند.

پژوهشگر روسی رودنكو در كورگانِ باسادای، واقع در180 كیلومتری غرب پازیریك، زین اسبی را كه از یك قطعه فرش درست شده است، پیدا می كند. گره موجود دراین قطعه فرش به صورت گره Senneh بوده كه در یك مترمربع هفت هزار و پانصد گره وجود داشت. برخی كشف فرش و باقیمانده زین اسب در پازیریك را تاییدی بر سنت نه اتفاقی هنر اسكیت ها دراین منطقه می دانند، كه زین اسب بمثابه كالای صادراتی می توانسته باشد.

باقی مانده های كوچكی از پانصد تا ششصد سال پیش از میلاد توسط آلمانی ها درسال 1906 میلادی كشف شد، كه درآن طرح «سگی در حال حركت» و اشكال لوزی های كوچك ردیف شده قابل شناخت است. این فرش پانصد گره در یك مترمربع دارد. برای سده های متعاقب تا كنون دلایل و مدارك روشن تكامل سپسین و گسترش فرش شرق وجود ندارد. بجز منابع نوشتاری و گزارش تاریخی درمورد فرش دوران ساسانیان (642- 224 ) پیش ازمیلاد وجود ندارد كه در قصر خسروشاه وجود داشته است.

تاریخ نویس ایرانی خواجه رشیدالدین (1318- 1247) در كتاب تاریخ جهان گزارش می دهد كه در شش زیر گروه قبایل اوغوز، هر قبیله توتم حیوانی خود را داشته است. وی از شتر، سگ، گرگ، گوسفند، گوزن و روباه نام می برد. تقسیم به شش گروه یك معیار گیتی شناسی (Kosmologie) را به دنبال دارد. زیرا خورشید، ماه، آسمان، ستاره ها، دریا و كوه وجود دارند.

مدارك و دلایل آشكاری برای وجود فرش مربوط به دوران دودمان سلجوقیان است. سلجوق ها در تركستان غربی ساكن بودند. در مهاجرت خود به سمت غرب، درسال 1038 میلادی بر ایران حاكم شدند. در این دوره بود كه قبایل ترك مهاجرت خود را به سمت ایران آغاز كردند و در نواحی آذربایجان و همدان سكنی گزیدند و به همراه خود نقش و نگار فرش های خود را آوردند. اما اینكه گفته شود، نوع گره های فرش را هم در همین زمان با خود به همراه آورده اند، می توان گفت كه این سخن خلاف واقع است. زیرا گره ( Ghiordتركیه) در این منطقه از سیصد سال پیش از میلاد شناخته شده بود. تحت سلطه سلجوقیان فرش بافی یا تولید فرش در تمامی آسیای صغیر گسترش یافت. در فرش های سلجوقیان موتیف های تركمنی با شرق دور یكی می شوند. در قرن دوازدهم میلادی نخستین فرش سلجوق از تركیه به شهر ونیز ایتالیا وارد می شود. این فرش در اصل دارای طرح و نقش گول (Göl ) تركمنی را داشت. بعدا به این طرح و نقش موتیف حیوانات نیز وارد می شوند. می توان گفت كه درموزه های كنونی اروپا تاریخ فرش نخست از قرن سیزده است، مانند فرش های سلجوق قرن سیزده از قونیه یا Beyshehr تركیه یا فرش هایی كه از قرن چهارده شناخته شده اند. با تشكیل امپراطوری عثمانی در سال 1453 میلادی تصرف كنستانتینپول بیزانس و 1517 میلادی فتح مملوك قاهره، فرش تركی با تولید در مانوفاكتور های بزرگ ظاهر می شود. تركیه دارای یك سنت فرش به ارث رسیده از دوران سلجوق ها، ازقرن یازده تا سیزده است كه تا امروز نیز محسوس است.

از سوی دیگر در تركیه در فرش منطقه برگاما (Bergama) كه در موزه لندن قراردارد، می توان تاثیر موتیف های فرش تركمن را به ویژه در فرش Kiz- Bergama از سده هیجده مشاهده كرد. فرش دیگری از این منطقه از قرن نوزده در موزه شهر مونیخ وجود دارد، كه می توان آن را نوعی اثر ترك- تركمنی نامید. فرش مشهور ابریشمی مملوك های قاهره، كه مربوط به نیمه اول قرن شانزده و در گره ایرانی و به رنگ قرمز، سبز و آبی است، در موزه وین قراردارد. در این فرش طرح اشكال هندسی فرش تركمن را می توان دید.

در قرن سیزده پس از حمله مغول به ایران و تسلط بر آن، مغول ها تاثیر خود را به صورت هنر نو بر ایران به جا می گذارند كه آن را می توان ناتورالیسم شرق دور نامید كه بعد ها هنر ایرانی آن را بسیار غنی كرد. فرش ایرانی كه بی شك از صدها سال پیش تولید می شده، نخست در قرن شانزده است كه ظاهر می شود. یعنی تكامل و توسعه جامع فرش ایرانی نخست با آغاز دوران صفویان شروع و با مرگ شاه عباس دوم در سال 1674 میلادی دوران طلایی هنر ایرانی و با آن دوران شكوفایی فرش ایرانی افول می كند. ( فرش شرق. نویسنده هاینس اِ . و ر. مارتین .) دردوران نوین فرش ایران بمثابه مرغوب ترین و مشهورترین فرش شرق به حساب می آید.

تحت حكومت صفویان بود كه كارگاه های سلطنتی تولید فرش در شهرهای تبریز، كاشان، كرمان، اصفهان، شیراز و هرات به وجود آمدند. كمی دیرتر نخستین فرش مناطق چند خلقی قفقاز ظاهر می شود، كه در آن تاثیر فرهنگ فرش جنوب ایران، شرق دور و ترك آشكار و این سبك شناسی قالب است. دین اسلام پس از تسلط بر ایران و آسیای مركزی، نه تنها تاثیر خود را بر فرهنگ و هنر ایران گذاشت، بلكه در طرح برخی فرش های تركمن مانند، نمازلیق (سجاده) برای عبادت و اجرای نماز البته با طرح و نقش خاص هندسی، نیز گذاشت. در قرن های بعدی كه منطقه آسیای مركزی منطقه تحولات سیاسی خلق ها شد، همچنان طرح و نقش و نگار فرش های ایرانی، تركمنی و چینی تاثیرات خود را بر فرش های تولید شده می گذاشتند. مثلا فرش آنتیك سمرقند كه در آن طرح و نقش ها ی فرش مربوط به موتیف های شرق نزدیك است، اسلوب و طرازی شكوفه های گل با زمینه سرخ، سمبول خوشبختی چینی است. درحاشیه آن موتیف شاخ قوچ تركمنی وجود دارد.

چادرنشینان تركمن در طرح و نقش و نگار فرش های خود به دو سمبول اصلی گول Gül و گول Göl كه به نادرست اغلب به یك معنی و مفهوم بكار می روند، اكتفاء می كردند. گول Gül ، واژه ای است فارسی و به معنای گُل است. فرش های تركمن گرچه می توانند گول (گُل) شبیه هم داشته باشند، اما در سمبول گول Göl ، مشخصه ویژه و اصلی فرش قبایل تركمن، تفاوت خود را نشان می دهند كه هر فرش از سوی قبیله خاصی بافته شده است. مانند، تكه، یموت، ساریق، قیزیل آیاق ،پنده/ سالور و كِرکی./س