مبانی فکری حقوق بشر کدام‌اند؟

مدرنیته از یک منظر به دوره‌ای اطلاق می‌­­شود که از 1517 به بعد است و از دیگر سو به تفکری که به شیوه‌‌های نو و کارآمد برای مطالعه و تحقیق درباره‌‌ی طبیعت، مردم‌سالاری لیبرال، فرهنگ دنیوی و این‌ جهانی، فردگرایی، انسان­‌گرایی، عقل­‌گرایی، بالا بردن سطح زندگی مادی، اقتصاد بازار آزاد و... مربوط می‌شود.
 
اما جدا از این ویژگی‌­ها می­‌توان به پیش‌­‌زمینه‌­های اجتماعی و فکری مدرنیته اشاره کرد که بدون ظهور این مفاهیم و جریانات فکری، تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، ویژگی مدرن عصر حاضر و به تبع آن، بسط مفاهیم حقوق بشر محال به ­نظر می­‌رسید. به عبارتی اندیشه‌‌ی تجدد را می‌‌توان در چند مفهوم اساسی به شرح زیر خلاصه کرد: عقل‌‌گرایی، اومانیسم، لیبرالیسم، فردگرایی، آزادی، برابری، کارگزاری تاریخی انسان، داعیه‌‌ی معرفت انسان و اصل ترقی و پیشرفت ‌بی‌حد و حصر[1] که این مفاهیم با مدرنیته رابطه‌‌ی متقابل دارند. از یک طرف این مفاهیم و جریانات تاریخی اجزای مدرنیته هستند و در پیدایش آن نقش اساسی داشته‌اند و در عین حال کل مدرنیته و مدرنیسم نیز به رشد هر کدام از آن­‌ها تأثیر داشته است که در زیر به برخی از این زمینه‌ها اشاره می­کنیم.
 
1. رنسانس[2]
 
یکی از زمینه‌­‌های فکری حقوق بشر، ظهور رنسانس در اعتراض به دوران تاریک قرون وسطی بود. رنسانس پیش از آنکه یک عمل باشد، واکنش بوده است. واکنش به زوال فکری که محصول آن هزار سال خاموشی اروپا بود. واکنش به خرافه، جهل‌پرستی و سنت‌­‌گرایی و مشکلاتی بود که کلیسای کشیشان جزم‌‌‌­اندیش برای بشر به ارمغان آورده بود. واکنش به قرون وسطا بود. به علت همین ویژگی واکنشی، این جریان عمیق و اساسی نبود و نتوانست به سرعت، تغییرات اساسی در فکر و زندگی انسان ایجاد کند.
 
به هر حال، زمانی که سخن از تاریخ فلسفه‌‌ی غرب و تأثیر آن بر شکل‌­گیری سیاست، جامعه و حقوق به میان می‌­آید، نمی‌­‌توان از نقش رنسانس و اندیشه­‌هایی که با این جریان فکری ظهور کردند، غافل ماند؛ چرا که رنسانس شروع فصل جدیدی از تاریخ در حوزه­‌های اجتماعی بود. تغییرات به ­وجود آمده با رنسانس سبب شد که اندیشمندان از ترس جهل­‌گرایی قرون وسطا و استناد به روایات پیشینیان در خصوص انسداد تفکر در این دوره، مسیری متفاوت با مسیر سابق را برای برآورده کردن نیازهای اجتماعی، سیاسی، فکری، حقوقی و... جویا شوند. همین مسئله نطفه‌‌ی جدایی عقل بشر اروپایی و نظام عقیدتی آن را از منابع دیگر علم (از جمله وحی و...) منعقد کرد.
 
از قرن دوازدهم میلادی در ممالک مرکزی و شمالی اروپا، سوداگران و صنعت‌­گران موفق شدند به تدریج طبقه‌‌ی قوی و منتقدی را به نام «بورژوا» به وجود آوردند و در برابر طبقه‌‌ی حاکم آن زمان، یعنی فئودالیته، قد علم کرده، داعیه‌‌ی حکومت و رهبری کشورها را پیدا کنند. در قرن پانزدهم با رشد و نمو این طبقه و ظهور نخستین آثار تحول جدید بود که شهرهای بزرگ غربی، از نظر مادی و معنوی، مرکزی برای رشد افکار نو شد و در مقابل فئودالیته، که در روستاها فرمانروایی مطلق داشت، شهرها به سنگرگاه بورژوازی مبدل شد. پس از رنسانس، سلسله مراتب اجتماعی جدیدی جایگزین نظم اجتماعی سابق شد و با فروپاشی نظام فئودالی و کلیسایی، نظامی از ارزش­‌های ناهمگون که زاییده دوران مدرن بود، جامعه‌‌ی جدید را انتظام بخشید و نظم اجتماعی جدیدی را بنیان نهاد.[3]
 
برای تبیین بیشتر اندیشه‌‌ی رنسانس به سراغ بزرگ­ترین شارح آن،[4] یعنی نیکولو ماکیاولی، می­رویم. نیکولو ماکیاولی (1469‌ـ‌1527م) در دوره‌ی رنسانس فلورانس رشد کرد. بزرگ‌ترین و البته مشهورترین کتاب وی‌ شهریار (1513م)، به اصطلاح پندنامه­‌ای به سیاست‌‌مداران بود. او عقیده داشت:
 
«برای حفظ قدرت، یک شهریار باید بی­‌رحم بوده و برای رسیدن به این مطلوب از ارتکاب هیچ عمل زشتی دریغ نورزد.»[5]
 
در یک جمله، ماکیاولی­‌‌گرایی که اساس فلسفه‌‌‌ی رنسانس تلقی می‌­شود، عبارت است از: «پیوند زدن بی‌اعتنایی به اصول اخلاقی با سیاست» که یکی از نویسندگان داخلی این امر را این­ گونه تشریح کرده است:
 
«اگر نزد ماکیاولی سیاست، تصویری غیراخلاقی دارد به این سبب است که سیاست دارای ماهیتی است غیرمقدس!»[6]
 
و تصریح می­‌کند:
 
«در واقع ماکیاولی بر اساس استنباطی که از سیاست دارد، برای فراهم آوردن شرایط تحکیم دولت، هر کاری را مجاز می‌­داند و به همین سبب، سیاست را از هر گونه جنبه‌‌ی تقدس عاری می‌شمارد. به سخن دیگر، ماکیاولی با کنار گذاردن هر گونه آرمانی که بر کارایی اعمال قدرت خدشه وارد آورد، سیاست را بر اساس اخلاق سودمند‌گرایی از نو بنا می‌­نهد!»[7]
 
همین نویسنده اظهار می‌­دارد:
 
«تا هنگامی که سیاست، نخستین موضوع اشتغال فکری مردم باشد، نام وی [ماکیاولی] در معبد تاریخ ثبت خواهد شد.»[8]
 

 

 بنابراین تن‌­واره‌‌ی اندیشه‌‌ی رنسانس با استخوان‌­های تفکرات ماکیاولی قوام یافته است. کسی که ژان ژاک روسو و باروخ بندیکت اسپینوزا، برای تطهیر رنسانس کوشیدند تا به آثارش دیده­‌ای متفاوت و بلکه شایسته‌‌ی اندیشه‌‌ی بشر بدهند! آنجا که روسو در مورد وی اظهار داشته است که «[کتاب] شهریار ماکیاولی، کتاب جمهوری‌­خواهان [و مردم‌­گرایان] است.» و اسپینوزا می‌­گوید:
 
«من باید این داوری را در مورد این مؤلف چیره‌‌دست بپذیرم که وی، به اعتقاد همه، همواره طرفدار آزادی است و درباره‌‌ی اینکه چگونه باید آن ­را حفظ کرد آرا و افکار راه‌‌گشایی داده است.»[9]
 
و طنز تلخ تاریخ روایتی است که فلسفه‌‌ی غرب از اسپینوزا به عنوان «اولین متفکر دمکراسیِ لیبرال» دارد و بنای لیبرال ‌دموکراسی را بر این جمله قرار می‌­دهد:
 
«این حاکم است که به‌ تنهایی تعیین‌کننده‌‌ی رستگاری مردم و امنیت دولت است.»[10]
 
در خصوص تأثیر این فرد بر حقوق بشر، از یک­ سو، بایستی بر تأثیر وی بر رنسانس تأکید کرد و از دیگر سو، بایستی به عقاید وی در خصوص بنیان نهادن عقاید جدیدی در حوزه‌‌ی سیاست و فلسفه اشاره کرد. وی سعی کرد نشان دهد در جوامع مختلف بشری، تمایلات سیاسی ثابتی وجود دارد. این عقیده تأثیر بسزایی در اندیشه‌‌ی امروزی قوانین ثابت و حقوق یکسان برای بشر داشته است که بن­مایه‌‌ی اعلامیه‌‌ی جهانی حقوق بشر محسوب می­شود.
 
بارون دو منتسکیو در قرن 18 و 19 معتقد بود دنیای مادی دارای قوانین خاصی است و هوش و فهم انسانی نیز قوانین خاصی دارد. او با تأکید بر تفکیک قوا و جامعه‌‌ی مدنی، به عقاید و واژه‌­های سنتی و مبهم، نور علم تاباند و مفاهیم جدید انتزاع کرد. جان لاک نیز در قرن 18 لازمه‌‌ی جایگاه متعالی انسان در حیات خویش را رها شدن از بند تکالیفی می دانست که خود برای خود تعیین نکرده است. او جوهر وجودی انسان را برخورداری از عقل و آزادی می­‌دانست و معتقد بود هیچ موجود عاقلی را نمی‌­توان به بند کشید و عقل ایجاب می­کند که انسان درباره‌‌ی مایملک، سرنوشت و اخلاق خویش با آزادی تصمیم بگیرد.
 
ایمانوئل کانت در قرن 18 و 19 توجه زیادی به آزادی، فردیت و اخلاق فردی داشت و اصالت فرد و اهمیت آزادی که کانت بر آن تأکید می­‌ورزید، موجب گسترش فکر تساوی حقوق افراد شد. به­ تدریج بر اساس عقاید اندیشمندان فوق‌‌الذکر و نیز عقاید ژان ژاک روسو، بنتام، ژان استوارت میل، دیوید هیوم، هابز و دیگر فلاسفه و اندیشمندان عصر روشنگری، حقوق ذاتی انسان، پایه‌‌ی اصلی مشروعیت نظام­‌های سیاسی شد و همراه با انقلاب‌‌های سیاسی و اقتصادی، حقوق بشر بسط و گسترش یافت.
 
فرانسوا ماری آرنه ولتر، در قرن 18 بر این عقیده بود که آنچه مربوط به طبیعت انسانی است، در سراسر دنیا شبیه به یکدیگر است، در نتیجه، عمق و درون اجتماعات شبیه به هم است و بر این اساس، می‌­توان برای تمامی انسان‌­ها در جوامع مختلف، حقوق و قوانین یکسان قائل بود. همه‌ی این فلاسفه، بنیان تفکر رنسانس و حقوق ذاتی و ادعایی را که برای بشر ترسیم شده است طراحی کردند.(*)
 

[1]. بشیریه، حسین، «جامعه‌‌­‌شناسی مدرنیته: غیریت‌­ها و محدودیت‌­ها»، نشریه‌‌‌ی نقد و نظر، بهار و تابستان 1376، ش 10 و 11، ص 447.
[2]. renaissance
[3]. ناظم­زاده، سید علی، «حقوق بشر؛ از آدم تا حوا»، 1382.
[4]. به ­زعم اندیشمندانی چون ژان ژاک روسو و تاریخ فلسفه‌‌ی غرب.
[5]. ماکیاولی، نیکولو، شهریار، ترجمه‌‌ی محمود محمود، تهران، انتشارات آگاه، 1390.
[6]. جهانبگلو، رامین، «ماکیاولی و اندیشه‌‌ی رنسانس»، نشریه‌‌ی کلک، تیر 1372، ش 40، ص 29.
[7]. همان.
[8]. همان، ص 30.
[9]. همان.
[10]. اسپینوزا، باروخ، رساله‌ی الهی‌ـ‌‌سیاسی (تئولوژیک و‌ ‌پُلیتیک)، فصل نوزدهم، 1670.