طلایی ترین عصر تعزیه در زمان کدام پادشاه بود؟/برپایی اولین سوگواری برای امام حسین (ع) در زمان آل بویه

به گزارش خبرنگار حوزه تئاتر  گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان، هر ساله با برپایی مراسم‌ عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) شاهد اجرای نمایش‌های مذهبی به خصوص تعزیه در سطح شهر هستیم. هنرمندان بسیاری برای ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان نمایش‌هایی را آماده می‌کنند تا آن‌ها را برای مردم به اجرا ببرند بسیاری از کودکان و نوجوانان هم به تماشای تعزیه و نمایش‌های دینی می‌نشینند و  با عزاداری‌های ایام محرم و صفر همراه می‌شوند.

باید گفت که تعزیه یکی از اصلی‌ترین آیین‌های عزاداری در ایام محرم و صفر به شمار می‌رود، اگر از بزرگتر‌ها سوال کنید خواهند گفت که از زمان کودکی برای تماشای تعزیه در محله‌های خود لحظه شماری می‌کردند و هنوز هم برای تماشای تعزیه در ایام عزاداری‌ها برنامه ریزی می‌کنند. در این گزارش قصد داریم به معرفی پیشینه تعزیه در کشور و رواج آن میان مردم بپردازیم.

پیشینه تعزیه

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهٔ کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربارهٔ شهادت حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت (ع) است. هنر تعزیه از یک‌سو به بالندگی تئاتر در ایران کمک کرده و از سوی دیگر، نشانی هنری از مذهب شیعه است. پس بهتر است بگوییم بسیاری از مردم، هنر تئاتر را با اجرای تعزیه شناخته اند و زمانی که هنر‌های دیگر در میان مردم کمرنگ‌تر بوده، هنر تئاتر با تعزیه، خود را به مردم شناسانده است.

در ایران شاهد اجرای تعزیه در شهر‌های مختلف هستیم و هر کدام از شهر‌ها با زبان و گویش خود مصائب وارده به اهل بیت (ع) را روایت می‌کنند بنابراین اگر در زمان عزاداری‌ها به شهر‌های مختلف ایران سفر کنید، تعزیه را با گویش‌های متفاوتی خواهید شنید که باید گفت یکی از زیباترین اجرا‌ها در سراسر کشور است. برخی از شهر‌های قدیمی مانند اردبیل (شهر لاهرود) سمنان (شاهرود) , هرمزگان (کریان , اصفهان , مرکزی , قم , تهران , مازندران , قزوین , البرز , کرمان , یزد , همدان , خوزستان , فارس , زنجان , بوشهر و خراسان رضوی در اجرای تعزیه زبان زد بوده و همواره شاهد اجرای این نمایش‌ها در ایام عزاداری‌ها هستیم.

در کتاب‌های مختلفی از تعزیه و تعزیه خوان‌ها صحبت و به این نمایش مذهبی پرداخته شده است، اما زمان دقیق پیدایش تعزیه مشخص نیست، برخی پیدایش تعزیه در ایران را به پیش از اسلام و پیشینهٔ سه‌هزارسالهٔ سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند. برخی پژوهشگران نیز پیشینهٔ آن را به آیین‌هایی، چون مصائب میترا و یادگار زریران بازمی‌گردانند و برخی پیدایش آن را متأثر از عناصر اساطیری میان رودان، آناطولی و مصر و افرادی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایش آن کارساز دانسته‌اند؛ ولی به گمان بسیار، تعزیه جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته شکل تکامل‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های سادهٔ شیعیان سده‌های نخستین برای شهدای کربلا است.

اما شکل رسمى و آشکار این سوگوارى به روایت ابن اثیر براى نخستین بار در زمان حکمرانى دودمان ایرانى مذهب آل بویه صورت گرفت. این سوگوارى به گونه‌اى بود که معزالدوله احمد ابن بویه در دهم محرم سال ۳۵۲ هجرى قمرى در بغداد به مردم دستور داد که براى سوگوارى، دکان‌هایشان را ببندند و بازار‌ها را تعطیل کنند. نوحه بخوانند و جامه‌هاى خشن و سیاه بپوشند. در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده، شیعیان حداکثر استفاده را در انجام مراسم سوگوارى و بزرگداشت خاندان پیامبر (ص) مى‌کردند. اما سوگوارى‌ها در این فاصله تاریخى سبک مشخصى نداشت. به تدریج و به مرور زمان، عزادارى‌ها براى حضرت اباعبدالله (ع)، شکل و شیوه مشخصى پیدا کرد. تعزیه، اما در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیارى این دوره را عصر طلایى تعزیه نامیده اند. تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسراها، بازار‌ها و گاهى منازل شخصى اجرا مى‌شد، در زمان ناصرالدین شاه در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها برگزار می شد. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلى‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجرى قمرى ساخته شد. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا مى‌شد.

در سال‌هاى آغاز دیکتاتورى رضاشاه، یعنى پس از ۱۳۰۴ هجرى شمسى، اجراى تعزیه رفته رفته ممنوع اعلام شد و پا به دوران افول خود گذاشت. هر چند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد، اما در برابر انواع سرگرمى‌هاى جدید مثل سینما و تئاتر، نتوانست موقعیت و عظمت پیشین خود را بازیابد.

تعزیه امروز

گفته می‌شود هنر تعزیه در طول زمان تغییراتی را به خود دیده و  تعزیه‌ای که امروز می‌بینیم با اجرای تعزیه در گذشته کمی متفاوت است، اما همچنان تعزیه یکی از اصلی‌ترین آیین‌ها و نمایش‌های مذهبی در عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) به شمار می‌رود. امروزه تعزیه خوان‌ها در تکیه‌ها، سالن‌ها و در مکان‌های مشخصی گرد هم آمده و با استفاده از امکانات امروزی تعزیه را برپا می‌کنند. موسیقی و استفاده از طبل، شیپور و کرنا یکی از اصلی‌ترین ابزار برگزاری تعزیه است. در تعزیه امروز هر یک از شخصیت‌ها با آوا شبیه خوانی می‌کنند. برای نمونه اگر سوال و جوابی میان اهل بیت مطرح شود این آوا‌ها با آهنگ متناسب و با شور و حال خاصی بیان می‌شود در حالی که مخالف خوان‌ها شعر‌ها را با صدای بلند، پرخاشگرانه و بدون تحریر می‌خوانند. 

شبیه‌خوان‌ها هر روز یکى از وقایع کربلا را نشان مى‌دهند و شبیه‌خوانى مربوط به آن را نمایش مى‌دهند. بازیگران نیز معمولا نقش خود را از روى نوشته‌هایى که دارند مى‌خوانند و نقش‌ها را به‌ترتیب اجرا مى‌کنند.تعزیه‌نامه نیز به عنوان یکى از اصلى‌ترین متن‌هاى شبیه‌خوانى در اختیار تعزیه‌خوان ها قرار دارد. تعزیه‌نامه، متنى است که تعزیه‌گردان براى اجراى تعزیه‌اى گرد آورده یا مى‌نگارد و پیش از آغاز تعزیه میان شبیه‌خوان‌ها پخش مى‌کند. گاهى به تعزیه‌نامه، «نسخه» نیز مى‌گویند.

انواع تعزیه و شبیه خوانی

شبیه خوانی از درون سوگواری‌های مذهبی برآمده و خود نیز جزئی از سوگواری به‌شمار می‌رود. اما رفته‌رفته با پیمودن مسیر تکاملی، انواع تعزیه‌ها به وجود آمد. شبیه خوانی را می‌توان به تعزیهٔ دوره، تعزیهٔ زنانه و تعزیهٔ مضحک تقسیم کرد.

تعزیه شامل تعزیه‌های پیش واقعه، تعزیه واقعه و تعزیه‌های پس واقعه و تعزیه‌های مضحک است.

تعزیه پیش واقعه شامل تعزیه‌هایی است که قبل از روز عاشورا بوده‌اند، مثل ذبح اسماعیل، سلیمان و بلقیس، تعزیه حضرت امیر (ع) و…

تعزیه‌های واقعه: مربوط به شهدای کربلا و افرادی است که در روز دهم سال ۶۱هجری در روز عاشورا به شهادت رسیدند (از علی‌اصغر (ع) تا حبیب و خود امام حسین (ع)).

تعزیه‌های پس واقعه شامل تعزیه‌هایی است که بعد از روز عاشورا اتفاق افتاده، مثل: بازار شام، ورود به مدینه، عبداله عفیف، و…

به علت وابستگی تعزیه به عاشورا، معمولاً در ۹۰ درصد شبیه‌های پیش یا پس واقعه به کربلا گریزی زده می‌شود.

تعزیهٔ دوره عبارت است از نمایش چندین دستگاه تعزیه به گونه‌ای همزمان به‌طوری‌که چندین گروه تعزیه‌خوان در یک محل یا محل‌های مختلف، آن را می‌خوانند. شیوهٔ کار به این صورت است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می‌رود و در آن‌جا همان دستگاه را تکرار می‌کند و دستهٔ دوم جای گروه اول را گرفته، دستگاه دیگری را به نمایش درمی‌آورد. آن‌گاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می‌رود و گروه دوم نیز که کار خود را در محل اول پایان بخشیده، جای گروه نخست را در محل دوم می‌گیرد. به همین صورت چندین دستگاه تعزیه به صورت همزمان به نمایش درمی‌آید. در برخی جا‌ها تعزیهٔ دوره را در میدانی گِرد و پر از تماشاگر بازی می‌کردند.

تعزیه میدانی در مکان‌های وسیع (میدان) در حضور بینندگان پر شمار و همراه با صحنه آرایی‌هایی مانند ساخت نخلستان، رود و.. در مقیاسی کوچکتر نسبت به میدان کربلا است تا به این ترتیب صحنه برای مخاطبان باور پذیرتر باشد. یکی از بزرگترین تعزیه‌های میدانی ایران که به ثبت ملی فرهنگی رسیده است هر ساله در ایام محرم با حضور ده‌ها هزار نفر بیننده در روستای صحرارود شهرستان فسا در استان فارس برگزار می شود.

تعزیهٔ زنانه روزگاری به وسیلهٔ زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنبالهٔ مجلس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت نیافت. این تعزیه‌ها را در فضای باز حیاط‌ها یا تالار‌های بزرگ خانه‌ها اجرا می‌کردند. بازیگران شبیه‌خوان‌ها زنانی بودند که پیش از آن در مجلس‌های زنانهٔ «ملا» روضه می‌خواندند یا پای چنین مجلس‌هایی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند. آن‌ها نقش مردان مجلس‌های مختلف را نیز بازی می‌کردند. داستان این تعزیه‌ها مثل مضامین تعزیهٔ معمولی بود، با این تفاوت که قهرمان‌های اصلی را بیشتر زنان تشکیل می‌دادند. تعزیهٔ زنانه تا میان عهد قاجار گاه‌گاه در خانه‌های اشرافیان بازی می‌شد و رفته‌رفته تا اواخر این دوره از میان رفت.

تعزیهٔ مضحک، تعزیه‌ای است شاد با مایه‌هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین. افراد در این تعزیه به تمسخر دین‌ستیزان و کسانی می‌پردازند که به امامان شیعه و خاندان آن‌ها ستم یا بی‌ادبی کرده‌اند. اگر اولیاءخوانی در این تعزیه‌ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با وقار و متانت است، در حالی که دیگران هر یک به جای خود با بازی‌ها و حرکت‌هایی مضحک و خنده‌آور ظاهر می‌شوند و شادی می‌آفرینند. گاهی هم برای نشان دادن مجلس کفار از مطربان و تقلیدگران و مسخرگان استفاده می‌کردند که چون مراد از این استفاده تمسخر و توهین به آن‌ها بود، طبعاً منعی نیز نداشت. این نوع تعزیه‌ها معمولاً روز‌های جمعه و عید‌های مذهبی و برای شاد کردن مردم اجرا می‌شد.

رنگ ها در تعزیه

اگر توجه کرده باشید رنگ‌ها در تعزیه و نمایش‌های مذهبی بسیار مهم است و گویی هر کدام زبان شخصیت نمایش است. برای نمونه سبز، مخصوص اولیا است ازجمله امام حسین (ع) , امام حسن (ع) حضرت عباس (ع)، علی اکبر(ع)، قاسم(ع)، عبدالله (ع) و امام زادگان. البته نکته قابل توجه  این است که هرچه به سمت امام (ع) می‌رویم این رنگ سیر‌تر می‌شود، یعنی شبیه خوان امام حسین (ع) سبز تیره‌تر از حضرت عباس (ع) می‌پوشد.  رنگ قرمز: مخصوص اشقیاء  است و هرچه شخص شقی‌تر باشد، رنگ لباس و ابلق‌های او قرمز تیره‌تر می‌شود , رنگ سفید، برای پیامبر، حضرت مسلم(ع)، حضرت عباس(ع) و علی اکبر(ع) استفاده می‌شود.

قهوه ای، بیشتر برای نقش‌های مرد‌های ریش سفیدی مانند شریح، عبدالله جعفر و از این گونه افراد استفاده می شود، رنگ زرد برای حر و فرزند و غلامش که احساس دو دلی در آن‌ها وجود دارد، اگرچه بهتر است ابن سعد تا روز تاسوعا نیز از شال یا قسمتی از لباس که رنگ زرد داشته باشد استفاده کند , چون تا عاشورا دو دل بود.

رنگ مشکی رنگی بسیار خاص است، چنانچه اگر تمام پوشش فرد مشکی باشد، بسته به نقشش معنای مختلفی دارد, چون هم عزرائیل مشکی پوش است، هم شهربانو, ولی عزرائیل با گذاشتن تاج، نشان آسمانی بودنش را ظاهر می‌کند، از طرفی اگر شخصی مشکی بپوشد و رشمه یا نواری باریک از قرمز بر پیشانی و کمر ببندد، نشانه شقاوت می‌شود که معمولاً ابن ملجم، منقذ یا حکیم ابن طفیل اینگونه می‌پوشند، چنانچه این مشکی با سبز تلفیق شود، نشانه عصمت و عفت و معصومیت است که شبیه حضرت زهرا (س) و یا شبیه حضرت زینب (س) اینگونه می‌پوشند.

واژه‌های رایج در تعزیه خوانی

شبیه‌گردانی: نمایش تعزیه
شبیه: بازیگر تعزیه
مقتل‌نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه
معین البکا: کارگردان تعزیه
ناظم البکا: دستیار کارگردان تعزیه
بانی: سرمایه‌گذار و تهیه‌کنندهٔ تعزیه
فرد: نسخه و متن نمایشنامه،نمایشنامهٔ تعزیه
موافق خوان: بازیگری که در نقش پیغمبران و امامان و یارانشان و افراد مثبت بازی می‌کند.
مخالف خوان: بازیگری که در نقش دشمنان اسلام و افراد منفی بازی می‌کند.
تخت خوان: بازیگری که در نقش یزید بازی می‌کند.
بچه‌خوان: کسی که به جای کودکان می‌خواند.
زنانه خوان: بازیگری که در نقش زن بازی می‌کند.
زینب‌خوان: بازیگری که در نقش زینب بازی می‌کند.
رجزخوانی: هنگامی که اولیاء (خاندان پیامبر) و اشقیاء (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.
اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی که اشقیاء با بیان غلوشده گفتگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیاء در یک دستگاه موسیقی گفتگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند.
موالف‌خوان: شخصی که در نقش اولیاء بازی می‌کند.
دستگاه: هر تعزیهٔ کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.

هنرمندان بسیاری در طی سال‌های متمادی به شبیه خوانی و تعزیه خوانی پرداختند که برخی از آن‌ها در شهر‌های خود و برخی در کشور بسیار مطرح شدند، از جمله این هنرمندان عبارت اند از مرحوم رضا مشایخی ورسی , مرحوم میرزا علیار یوسفی , قهرمان یوسفی , مرحوم مسلم شیخی , مرحوم حاج سید اصغر جده خواه , مرحوم مرتضی سلیمانی , مرحوم سید حسن خوش ضمیر , مرحوم علی محمد حجازی , مرتضی صفاریان , احمد بلبل , مرحوم میرزا حسین طاهری , سید حسن گل ختمی , حاج حسن نرگسخوانی , علاالدین قاسمی , عباس جواهری , حاج اسماعیل معینی , محسن هاشمی , ابوالفضل منبتکار , اسماعیل محمدی , مظفر قربان نژاد و مرحوم حاج اصغر رمزی.

انتهای پیام/