سقایی، سوگواری سنتی شهر آیین‌های عاشورایی+ فیلم

چهارده قرن از واقعه کربلا می‌گذرد، اما داغ شهادت حضرت اباعبدالله علیه السلام در دل‌های مومنان حرارتی ایجاد کرده که سرد نمی‌شود.

محرم که می‌رسد شیفتگان مکتب حسینی سوگوار شهادت امامی می‌شوند که چراغ هدایت و کشتی نجات است. محرم را هر کس به طریقی و با آدابی به سوگ می‌نشیند.

در شمالی‌ترین نقطه استان اصفهان، در شهر تاریخی نوش آباد، یک قرن است که مردم با سقاخوانی خبر از رسیدن قافله حسینی می‌دهند. آیینی که از شامگاه عید غدیر، بعد از نماز مغرب و عشاء در حسینیه‌ها و منازل شهر آغاز می‌شود و تا دهه اول محرم ادامه پیدا می‌کند. اهالی نوش آباد با شروع آیین سقاخوانی پرچم‌های سبز، سرخ و سیاه بر سر در خانه ها، تکایا و حسینیه‌های هر کوی و برزن نصب و مجالس عزاداری را برگزار می‌کنند.

سقاخوانی علاوه بر نوش‌آباد، در برخی محله‌های کاشان، آران و بیدگل، نیاسر و قمصر هم رواج دارد، اما آنچه متعلق به نوش آباد است در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده؛ به شماره در۱۳۳۴ سال ۱۳۹۵.

سقایی، نغمه استقبال محرم

سقایی از آن دسته آیین‌هایی است که در گذر زمان دچار تغییراتی در ماهیت و کارکرد شده و از مشک، جام، لنگ، کمر بند، شال، لچک، کشکول و سایر لوازم آب دادن به تشنگان، تنها نوحه خوانی‌اش به جای مانده است.

این را محمد خداداد، پژوهشگر آیینی و فرهنگ و ادب عامه گفت و افزود: البته با بسط شعر و سبک‌های آوازی، نوا‌ها و نغمه‌های عاشورایی شنیدنی در دستگا‌های اصیل موسیقی ایرانی از جمله دشتی، ابوعطا، شور، شوشتری، افشاری، همایون و... پدید آمد.

مدیر اجرایی مرکز کاشان شناسی دانشگاه کاشان ادامه داد: سقا‌ها میراث داران اهل فتوت بودند و از آنجا که مشکی به دوش و جام یا جام‌هایی در دست داشتند، نمی‌توانستند سینه یا زنجیر بزنند، پس به نوحه خوانی بسنده و با سیراب کردن تشنگان، یاد شهدای تشنه کام عاشورا را زنده می‌کردند.

به گفته خداداد، بعد‌ها سقا‌ها پراکنده شدند و هریک دسته‌ای و هیئتی تشکیل دادند و به یاد سقای دشت کربلا به سوگواری پرداختند.

او با اشاره به برگزاری آیین سقایی یا سقاخوانی در منازل و تکایای محله‌های پنج گانه نوش آباد گفت: پرشورترین و متنوع‌ترین نغمه‌های سقایی در هیئت حسینی نوش آباد خوانده می‌شود که جمعیت پر شماری در چهار دسته (دو دسته استاد و دو دسته شاگرد) با آن همنوایی دارند.

این پژوهشگر حوزه آیین، فرهنگ و ادب عامه یادآور شد: سقایی را می‌توان نوای استقبال از ماه محرم دانست؛ چون هیئت‌های سقایی از ماه‌ها مانده به محرم و گاه از بعد از ماه مبارک رمضان شب‌های جمعه یا جمعه شب‌ها، سقایی می‌خوانند، بعضی هیئت‌ها هم بعد از عید قربان، اما بیشتر آن‌ها بعد از عید غدیر سقاخوانی می‌کنند.

سنت‌های خاص هیئت‌های سقاخوانی

خداداد در توصیف برخی هیئت‌های سقایی منطقه کاشان و آران و بیدگل اینطور گفت: هدایتی‌ها معتقدند سقاخوانی شان دو قرن و نیم پیشینه دارد؛ سقا‌های محسنی با نوحه‌ای خاص، برای کودکان آیین تشرف به کسوت سقایی برگزار می‌کنند؛ سقا‌های ضیغم، منسجم، پرتعداد و هماهنگ هستند و به غایت مقبول و پر سوز می‌خوانند و سقا‌های محله درب مختص آباد بیدگل مقیدند فقط شعر‌های هم محله‌ای خود مرحوم استاد فرج الله واصف بیدگلی را که مخصوص سقایی سروده شده بخوانند

او افزود: اشعار سقایی محدود به شاعرانی خاص نیست، اما در منطقه فرهنگی کاشان بیشتر اشعار شاعران متاخر مانند غلامرضا نوایی کاشانی، شرمی کاشانی، خباز، حسان، اسماعیل قناد، فراهی کاشانی، سروری، عشاق و سید حسین معتمدی را می‌خوانند.

آیین سقّایی از با وقارترین آیین‌های عزاداری محرم

سید جلال جلیلی فعال فرهنگی اجتماعی شهر نوش آباد معتقد است: آیین سقایی از با وقارترین آیین‌های عزاداری محرم است که در شهر‌های مختلف ایران از جمله همدان، تهران، تبریز، قم، یزد، اراک، کرمان و حتی عتبات عالیات در عراق به شکلی با شکوه برگزار می‌شود.

او گفت: مراسم سقایی نوش آبادی‌های به گفته پژوهشگران، باشکوه‌ترین آیین سقایی ایران است و به دلیل بهره مندی نوا‌ها و نوحه‌ها از مفاهیم قرآنی و عرفانی همچنین لطایف ذوقی، حقایق تاریخی و باور‌های اسطوره ای، آیینی شورانگیز، متین و بسیار اثرگذار به شمار می‌رود.

این فعال فرهنگی یادآوری کرد: سقّایی ذکر مصائب اهل بیت و به ویژه سیدالشهدا علیهم السلام در قالب نوحه سرایی جمعی و هماهنگ، بدون سینه زنی، زنجیرزنی، سنج و طبل است

جلیلی در توصیف آیین سقایی نوش آباد گفت: سقاخوانان نوش آبادی در حسینیه یا محل سقاخوانی به شکل چهار حلقه جدا از هم می‌نشینند و در واقع به دو دسته و هر دسته به یک گروه اصلی به عنوان نقیب یا استاد و یک گروه سایر عزاداران و به اصطلاح شاگردان تقسیم می‌شوند.

او ادامه داد: دو گروه نقیب، قطعات اصلی شعر را می‌خوانند و دو گروه شاگرد که معمولا تعدادشان از گروه اصلی بیشتر است بند‌های قطعات را در قالب ترجیع و یا ترکیب بند و یا یک مصراع از هر بیت، پاسخ می‌دهند.

سقاخوانی شبیه نوعی از شروه خوانی

حاج احمد ساجدی از پیشکسوتان سقاخوانی نوش آباد گفت: سقاخوانی نوش آباد شبیه نوعی از شروه خوانی ساکنان جنوب ایران است که نسل به نسل همچون میراثی گرانبها در این شهر ولایت‌مدار و مذهبی حفظ شده است.

او افزود: سقاخوانان در سه دسته استاد، شاگرد و جوانان به صورت حلقه‌های عزا دور هم می‌نشینند و با شیوه و اشعاری خاص، حرکت کاروان حسینی را منزل به منزل توصیف و سوگواری می‌کنند.

این شاعر آیینی که هشت دهه است به سقاخوانی پرداخته از مرحوم سید مسلم سادات الحسینی، مرحوم عباسقلی چاوشیان، مرحوم محمد ارفع تبار همچنین آقا مصطفی، سید شکرالله و سید محمد آمیر علی اکبری به عنوان سقاخوانان شهیر نوش آباد نام می‌برد.

سقاخوانی سادات در روز عاشورا

علی چاووشیان از دیگر پیشکسوتان سقاخوانی نوش‌آباد، سقایی را روایتگر واقعه عاشورا می‌داند و می‌گوید: سقاخوانان پس از ۱۰ شب سقاخوانی در مرکز حسینیه، در آخرین شب از ماه ذی الحجه در کوچه‌ها و خیابان می‌گردند و رسیدن محرم را به همگان اعلام می‌کنند.

او اضافه کرد: سقاخوانی مردم نوش‌آباد، در صبح تاسوعا نیز آداب خاصی دارد، در روز نهم محرم سقاخوانان در کوچه‌ها می‌گردند و برای درگذشتگان از محرم سال قبل تا محرم سال بعد فاتحه خوانی می‌‎کنند و خانواده اموات نیز به یادبود، پرچمی را به هیئت هدیه می‌کنند.

این سقاخوان نوش‌آبادی ادامه داد: سقاخوانی در روز عاشورا فقط با سادات از جمله خاندان سادات الحسینی و حسینی است؛ در این روز سادات هیئت حسینی، با شال‌های سبز بر گردن پیشاپیش هیئت سینه زنی و پشت سر تابوت نمادین سیدالشهدا حرکت می‌کنند و این اشعار را می‌خوانند:
آن عاشقی که جان داد، تا زنده دین بماند
جسمش به خاک و خون خفت، در کربلا، حسین است
آنکس که با قیامش از مکتب شهادت
درس جهاد و نهضت، داده به ما حسین است
آزاده مرد باشید گرحق نمی‌پرستید
آن رهبری که فرمود، این نکته را حسین است

گردآوری اشعار ناب سقایی

سید امیر سادات الحسینی که از ۱۰ سالگی همره پدرش در آیین سقایی شرکت کرده و ۶۰ سال است سقاخوانی می‌کند، می‌گوید: با فوت شاعران خطر از بین رفتن نوحه‌ها و اشعار اصلی آنان وجود داشت، به همین دلیل ۲۰۰ نوحه زیبا و پرمحتوا از سید جواد هاشمی و میرزا حسن کبریایی را گردآوری کرده ام.

او با تاکید بر اینکه این اشعار و نوحه‌ها باید در دستگاه موسیقی خاص آن خوانده شود یادآورشد: اگر این اشعار و نوحه‌ها با سبک ویژه و موسیقیایی خاص خود، خوانده نشود شور و تاثیرگذاری ندارد.

میزبانی داوطلبانه مردم از آیین سقاخوانی

این سقاخوان نوش آبادی با اشاره به اینکه به دلیل تنگنا‌های اقتصادی، همه خانواده‌ها نمی‌توانستند میزبان آیین سقایی باشند گفت: برخی از خانواده‌ها بانی مراسم می‌شدند و دعوت می‌کردند امشب خانه من را به این آیین حسینی و نورانی متبرک کنید؛ به همین ترتیب برای تمام شب‌ها از شامگاه عید غدیر تا شب اول محرم بانیان نوبت می‌گرفتند و این آیین با علاقه وصف ناپذیر مردم تا کنون برگزار می‌شد.

سادات‌الحسینی ادامه داد: اکنون نیز که آیین سقاخوانی هر شب در حسینیه و با حضور هیئتی‌ها برگزار می‌شود بسیاری از شهروندان داوطلب میزبانی از مراسم هستند.

او با انتقاد از برخی شیوه‌های جدید نوحه خوانی آن را زیبنده سوگواری حسینی ندانست و گفت: نوجوانان و جوانان باید با سنت‌های اصیل و خالی از بدعت و تحریف آشنا شوند.

این سقای پیشکسوت سوزناک‌ترین نوحه سقایی را مربوط به صبح عاشورا و وداع امام حسین با حضرت زینب سلام الله علیهما می‌داند و می‌خواند:
بهر وداع آخرین، زینب‌ای خواهر
یک دم بیا سیرم ببین، زینب‌ای خواهر
خواهر نخواهم زندگی، بعدِ یارانم
افکنده سوز ِداغشان، شعله بر جانم
شد کُشته از تیغ ستم نوجوانانم
لب تشنه اندر دشت کین زینب‌ای خواهر

نوش‌آباد را شهر آیین‌های عاشورایی و یکی از مقاصد گردشگری مذهبی در ماه محرم می‌خوانند.

پنج هیئت مذهبی نوش آباد، از دوم محرم تا اربعین حسینی برنامه‌ها و آیین‌های ویژه خود را با حضور گسترده مردم برگزار می‌کنند.

سقاخوانی در صبح تاسوعا، کُتَل، پنجه برداری، جریده برداری، تعزیه روز عاشورا، خیمه کوبی عصر هشتم محرم و خیمه‌برداری عصر یازدهم محرم همراه با پخت غذا‌های نذری سنتی از جمله نان عباسعلی از آیین‌های ویژه اهالی شهر ۱۲ هزار نفری نوش آباد است.

نوش آبادِ هفت هزارساله، در ۳ کیلومتری غرب آران و بیدگل قرار دارد.

گزارش از حرمت سادات متولی