توضیحاتی درباره ثبت جهانی «دریاچه هامون»

 دریاچه هامون سومین دریاچه بزرگ ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان است که به عنوان یکی از ذخیره‎‌گاه‌های زیست‌کره ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده و از سال ۱۳۸۶ به عنوان میراث طبیعی ایران در فهرست انتظار یونسکو قرار گرفته است.

 در ادامه بررسی وضعیت میراث فرهنگی و طبیعی ایران که در فهرست انتظار یونسکو است، در گفت‌وگو با معاون میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان از وضعیت تالاب هامون و اقداماتی که برای ثبت جهانی آن شده، پرسیده است. مهم‌ترین مسأله درباره هامون این است که این دریاچه را با توجه به شرایطی که پیدا کرده است می‌توان در یونسکو ثبت کرد و آیا ثبت به تنهایی متضمن احیا و بقای آن است؟

رضا کیخواه آریا ـ معاون میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان گفت: تاکنون اقدامی برای پرونده جهانی دریاچه «هامون» به عنوان میراث طبیعی انجام نشده است. شاید در حال حاضر نتوانیم شاخص‌هایی را که دریاچه هامون به عنوان میراث طبیعی در ١٠ تا ١۵ سال گذشته داشت، مطرح کنیم. زیست بومی، هنر و صنایع‌دستی که در اطراف این دریاچه جریان داشت، تحت تاثیر وضعیت هامون بوده و تقریبا از بین رفته است. حتی یکی از دلایل متروک شدن شهر سوخته را به تغییر بستر رودخانه مربوط می‌دانند. هر جا که آب باشد تمدن، زندگی، هنر و صنایع دستی هم جریان دارد، اما امروز که دریاچه خشک شده است، این آثار از بین خواهند رفت، چون دیگر زندگی در حاشیه هامون جریان ندارد. 

او در پاسخ به این پرسش که آیا ثبت جهانی دریاچه هامون به عنوان «میراث طبیعی» کمکی به حفظ و احیای آن می‌کند؟ اظهار کرد: «هامون» به عنوان زیست‌کره در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، اما پس از ثبت جهانی آن تاکنون ندیده‌ایم اقدامی برای حفظ آن انجام شده باشد. هرچند این موضوع در حوزه تخصصی میراث فرهنگی نیست. حال این را ‌که ثبت جهانی آن به عنوان میراث طبیعی تأثیری در احیای آن داشته باشد نمی‌دانم، اما همه متولیان خواهان حفظ و احیای دریاچه هامون هستند و هر کاری که لازم باشد در این راستا انجام می‌دهیم، اما این موضوع هم الزاماتی دارد. 

معاون میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان گفت: یکی از ملزومات این است که دولت افغانستان به قوانین سازمان ملل متعهد باشد. وگرنه ثبت جهانی هامون به عنوان میراث طبیعی هم اتفاق بیفتد وقتی همکاری صورت نگیرد و راه آب باز نشود، دریاچه احیا نمی‌شود. البته درباره موضوع دریاچه هامون باید متخصصان این حوزه نظر بدهند و این موارد را بررسی کنند. 

کیخواه آریا درباره این‌که آیا اقداماتی برای حفظ و احیای زیست بومی و صنایع دستی اطراف هامون انجام شده است، اظهار کرد: دریاچه هامون به جز چند گودال آن کاملا خشک شده است و در پی خشکسالی‌های پی‌درپی زیست بومی، هنر و صنایع‌دستی که در اطراف این دریاچه جریان داشته، تقریبا از بین رفته است. همانطور که گفتم چون این موضوع در حوزه تخصصی ما قرار ندارد، در جریان جزییاتی که برای احیای این موارد انجام شده، نیستم، اما می‌دانم که سازمان ملل مبلغی را برای احیای زندگی و مشاغل اطراف دریاچه تخصیص داده بود و بخشی از آن به صنایع دستی مربوط می‌شد، که شامل وام‌های بلاعوض و کمک‌های مالی به صنعتگران می‌شد، اما چون حوزه تخصصی ما نبود و آن را پیگیری نکردم، نمی‌دانم سرانجام آن چه شد.

او همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا مشکل کشورها بر سر آب، می‌تواند تاثیری در ثبت جهانی دریاچه هامون داشته باشد، بیان کرد: بعید می‌دانم این موضوع تأثیری روی ثبت جهانی دریاچه هامون داشته باشد چون این اقدام از جانب ایران انجام می‌شود. هر چند اگر مشکل ادامه داشته باشد و همچنان جلو آب گرفته شود، ما دریاچه‌ای نداریم و این موضوع شاید روی ثبت جهانی هامون تاثیر داشته باشد. از طرفی ثبت جهانی دریاچه هامون به عنوان زیست‌کره برای حفظ و احیای دریاچه آنقدر مفید نبود که بتواند تعهدی ایجاد کند تا افغانستان آب را رهاسازی کند.

او درباره این‌که می‌توان دریاچه خشک را به عنوان میراث طبیعی ثبت جهانی کرد؟ گفت: دریاچه هامون فقط میراث طبیعی نیست و می‌توان آن را به عنوان یک میراث معنوی به ثبت رساند. همانطور که در اَوستا آمده، «کیانسه و اوشیان از دریاچه هامون ظهور پیدا کرده‌اند» و در دین زرتشت یکسری اعتقادات دینی و مذهبی هم درباره این دریاچه وجود دارد. بنابراین ما از بعد میراث معنوی می‌توانیم اقداماتی انجام دهیم، هرچند نمی‌دانم دریاچه‌ای را که وجود ندارد، می‌توانیم ثبت کنیم یا خیر؛ اما در متون تاریخی از دریاچه هامون به عنوان یک دریاچه تاریخی و مهم یاد شده است. 

معاون میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان درباره اولویت‌های این استان برای ثبت جهانی آثار نیز توضیح داد: در حال حاضر پرونده آسبادهای سیستان و بلوچستان تشکیل شده و آماده ارسال به یونسکو است. کوه خواجه هم مانند دریاچه هامون در فهرست انتظار ثبت جهانی قرار دارد، اما برای این اثر هم هنوز پرونده‌ای تشکیل نشده است.