باشگاه خبرنگاران جوان - امروز سالگرد تأسیس مسجد قبا نخستین مسجد اسلام به دست مبارک پیامبر اعظم حضرت محمدمصطفی صلی الله علیه و آله و سلم است.

مسجد، از همان سپیده‌دم طلوع اسلام، جایگاهی رفیع و مرکزیتی بی‌بدیل در تاریخ، فرهنگ و جامعه مسلمین داشته است. این بنای مقدس، تنها مکانی برای اقامه نماز و عبادت نیست، بلکه در طول قرون متمادی، کارکردهای چندوجهی خود را بسط داده و از یک مرکز صرفاً عبادی، به کانون تعلیم، تربیت، اجتماع، سیاست و حتی در برهه‌هایی، رفاه اجتماعی بدل شده است. اهمیت مسجد از آن روست که اولین سنگ بنای آن، به دست پیامبر اکرم (ص) در مدینه منوره، با هدفی جامع‌تر از صرف بنا نهاده شد؛ الگویی که قرار بود سنگ بنای جامعه نوین اسلامی باشد. از این رو، مطالعه تاریخچه مسجدسازی و تحول نقش‌های آن، درک عمیق‌تری از سیر تکاملی تمدن اسلامی و انطباق آن با نیازهای زمانه به دست می‌دهد.

در عصر حاضر که چالش‌های نوینی، به ویژه در حوزه محیط زیست، جامعه بشری را فرا گرفته است، بررسی نقش‌های نوین مسجد و پتانسیل آن در پاسخگویی به این چالش‌ها، امری ضروری و شایان توجه است.

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی

بنا به روایات، مسجد قبا مصداق آیه «… لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ …» می‌باشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا پیامبر صلی الله علیه وآله در این مسجد نماز بگزارد.

مسجدسازی در اسلام، با هجرت پیامبر اعظم (ص) از مکه به مدینه و تأسیس مسجد قبا آغاز شد. این اولین بنای مذهبی در اسلام، علاوه بر کارکرد عبادی، محلی برای گردهمایی، مشورت و تصمیم‌گیری‌های اولیه پیامبر (ص) با یاران بود. اهمیت این مسجد در ایجاد وحدت و انسجام میان مهاجرین و انصار و پایه‌ریزی جامعه‌ای جدید نهفته بود. بلافاصله پس از آن، مسجد النبی (ص) در مدینه منوره تأسیس شد که الگویی جامع و کامل برای مساجد اسلامی در طول تاریخ به شمار می‌رود.

این مسجد، علاوه بر ستون فقرات عبادی جامعه، به عنوان مرکز سیاسی، اجتماعی، آموزشی و قضائی خلافت نبوی عمل می‌کرد. در صحن مسجد، کلاس‌های درس برای آموزش دین، مکتب‌خانه‌ها برای تربیت کودکان، محاکمات قضائی و حتی بخش‌هایی برای اسکان و رسیدگی به نیازمندان وجود داشت. این الگوی جامع، نشان‌دهنده این حقیقت بود که مسجد در اندیشه اسلامی، صرفاً یک بنای صرفاً عبادی نیست، بلکه قلب تپنده جامعه است.

در دوره بعدی اسلامی، با گسترش فتوحات اسلامی، نیاز به مساجد بیشتر شد و معماری و کارکردهای آن نیز متناسب با نیازهای جامعه تکامل یافت. مساجد به مراکز مهمی برای حفظ و انتقال آموزه‌های دینی و قرآنی تبدیل شدند.

مسجد عصر تمدن نوین

در دنیای معاصر، با تغییرات شگرف فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیکی، نقش مسجد نیز دستخوش تحولات بنیادین شده است. مسجد دیگر صرفاً مکانی برای ادای فریضه نماز نیست، بلکه به یک نهاد چندوجهی در جامعه تبدیل شده است که می‌تواند پاسخگوی طیف وسیعی از نیازهای روحی، فرهنگی، اجتماعی و حتی رفاهی افراد جامعه، به ویژه نسل جوان باشد. این نهاد می‌تواند با ارائه برنامه‌های تربیتی مانند کلاس‌های اخلاق، آموزش قرآن و مفاهیم دینی، فرهنگی مانند برگزاری نمایشگاه‌ها، نشست‌های کتاب‌خوانی، معرفی مفاخر، اجتماعی مانند برگزاری جلسات مشاوره خانواده، رسیدگی به امور نیازمندان، برپایی اردوهای تفریحی، مشاوره مانند ارائه خدمات مشاوره روانشناسی و حقوقی، و حتی تفریحی و ورزشی مانند راه‌اندازی تیم‌های ورزشی، برگزاری مسابقات و فعالیت‌های سالم، به پایگاهی پویا و جذاب برای اقشار مختلف جامعه، به خصوص جوانان، بدل شود.

با توجه به طرح محله محور دکتر مسعود پزشکیان رئیس جمهور که در آن برای مساجد نقش محوری در نظر گرفته شده است، هر کدام از این برنامه‌ها می‌تواند بخشی از نیازهای محله برطرف نماید.

یکی از مهمترین فرصت‌های مسجد در عصر حاضر، نقش آن در تقویت مبانی هویتی اسلامی-ایرانی است. در جهانی که با پدیده جهانی‌شدن روبرو است، مسجد می‌تواند با ارائه برنامه‌هایی که ریشه در فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی دارد، به ایجاد حس تعلق و وفاداری در میان جوانان کمک کند. این رویکرد، نباید به معنای انزوا باشد، بلکه باید با همگرایی با نیازهای جوانان معاصر همراه شود؛ یعنی درک زبان، علایق و دغدغه‌های نسل جوان و تلاش برای ارائه محتوا و فعالیت‌های متناسب با آن‌ها.

مسجد در سپهر تمدن نوین اسلامی، نقشی حیاتی در ایجاد پیوندهای هویتی، ترویج مدارا، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و انسجام اجتماعی ایفا می‌کند. در عصری که شکاف‌های اجتماعی در حال افزایش است، مسجد می‌تواند به عنوان یک عامل وحدت‌بخش عمل کند. با پاسخگویی به نیازهای روز و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند استفاده از فضای مجازی برای اطلاع‌رسانی و ارتباط با مخاطبان، برگزاری کلاس‌های آنلاین، و استفاده از ابزارهای بصری و رسانه‌ای در محتواسازی، مسجد می‌تواند جایگاه خود را در میان نسل جدید تثبیت کرده و تأثیرگذاری خود را افزایش دهد.

واجب فوری محیط زیست

اهمیت حفظ محیط زیست در آموزه‌های اسلامی، امری ریشه‌دار و بنیادین است. آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار (ع) سرشار از دستورات و اشاراتی در باب لزوم حفظ طبیعت، اعتدال در مصرف، و پرهیز از اسراف و تبذیر است. خداوند متعال، انسان را خلیفه خود در زمین قرار داده و مسئولیت آبادانی و پاسداری از آن را بر عهده او گذاشته است. آلوده نکردن آب‌ها، حفظ درختان، و رعایت حقوق حیوانات، همگی در آموزه‌های دینی ما مورد تأکید قرار گرفته‌اند.

در دنیای امروز، چالش‌های زیست‌محیطی، از بحران آب و انرژی گرفته تا تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا، زندگی بشر را به طور جدی تهدید می‌کند. در چنین شرایطی، مراکز مذهبی و معنوی، از جمله مساجد، که پایگاه اصلی هدایت و تربیت اخلاقی جامعه محسوب می‌شوند، باید نقش فعال‌تری در این حوزه ایفا کنند. مساجد، با توجه به گستردگی و عمق نفوذ خود در میان اقشار مختلف جامعه، پتانسیل بالایی برای منادیان محیط زیست شدن را دارند. با این حال، در بسیاری از موارد، از این پتانسیل به طور کامل استفاده نمی‌شود و فاصله‌ای میان این پتانسیل تا واقعیت موجود وجود دارد.

راهکارهای عملی برای ترویج فرهنگ محیط زیست در مساجد متعدد و متنوع است. این امر می‌تواند با نصب شیرآلات کاهنده مصرف آب، استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف و LED، بهینه‌سازی سیستم‌های گرمایش و سرمایش، و به‌کارگیری سیستم‌های هوشمند کنترل مصرف، محقق شود. آموزش مداوم به نمازگزاران در خصوص صرفه‌جویی در مصرف آب و برق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

تشویق به کاشت گونه‌های بومی، ایجاد باغچه‌های کوچک در محوطه مساجد، و حتی بهره‌گیری از بام‌های سبز، می‌تواند علاوه بر زیبایی بصری، به تلطیف هوا و کاهش آلودگی کمک کند. این اقدامات می‌تواند با مشارکت داوطلبانه نمازگزاران و هیئت امنای مسجد صورت پذیرد.

ائمه جماعات نیز می‌توانند با گنجاندن مباحث زیست‌محیطی در خطبه‌ها، به ویژه در مناسبت‌هایی مانند روز زمین پاک یا هفته محیط زیست، و همچنین طرح مسائل اخلاق محیط زیستی در قالب داستان‌ها و مثال‌های جذاب، آگاهی عمومی را افزایش دهند. دعوت از کارشناسان محیط زیست برای سخنرانی و ارائه مطالب علمی در مساجد، نیز می‌تواند تأثیرگذاری این مباحث را دوچندان کند. مساجد می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه تفکیک زباله، بازیافت، و روش‌های نوین کشاورزی پایدار، به آموزش عملی جامعه بپردازند. راه‌اندازی کمپین‌های پاکسازی در محلات، و تشکیل گروه‌های زیست‌محیطی متشکل از جوانان مسجدی، می‌تواند انگیزه و مشارکت جامعه را در این زمینه افزایش دهد.

تأکید بر وظیفه مساجد در قبال محیط زیست، به معنای نگاهی جامع به رسالت دینی است. محیط زیست، ودیعه الهی است و پاسداری از آن، وظیفه‌ای شرعی و اخلاقی برای حفظ سلامتی و رفاه نسل‌های حال و آینده است. مساجد، به عنوان خانه‌های خدا در زمین، باید در صف اول این حرکت الهی قرار گیرند.

چشم‌انداز آینده مسجد، به عنوان مرکز تعالی فردی و اجتماعی در عصر نوین، بستگی به رویکرد جامع‌نگر آن در ابعاد معنوی، اجتماعی و زیست‌محیطی دارد. مسجدی که بتواند با حفظ اصالت‌های خود، نوآوری را در آغوش گیرد و به ندای زمانه پاسخ دهد، پویایی و تأثیرگذاری خود را برای قرن‌ها تضمین خواهد کرد و به الگویی پایدار برای سعادت انسان در دنیا و آخرت بدل خواهد شد.

منبع: مهر