رزمایشی برای تقویت محور ترکی در تقابل با ایران و روسیه

باشگاه خبرنگاران جوان؛ احمد قاسم‌زاده* - رزمایش نظامی چندملیتی برادری ابدی که توسط آذربایجان برگزار شد، گامی مهم در تقویت همکاری نظامی میان کشور‌های ترکی و متحدان آنها محسوب می‌شود. این رزمایش که تحت نظارت سازمان کشور‌های ترک زبان سازماندهی شده، بر عملیات نیرو‌های ویژه، از جمله برنامه‌ریزی مشترک، سناریو‌های تاکتیکی و آموزش‌های تعاملی تمرکز دارد. این رزمایش بر پایه نسخه‌های قبلی مانند Birlestik که سال گذشته در قزاقستان برگزار شد بنا شده است و بر مبارزه با تروریسم و قابلیت‌های واکنش سریع نظامی تأکید دارد.

نکته حائز اهمیت در این رزمایش، نقش محوری کشور‌های آسیای مرکزی است و قزاقستان و ازبکستان در کنار آذربایجان، ترکیه، پاکستان و قطر، ائتلافی تشکیل می‌دهند که بر ادغام نظامی رو به رشد در چارچوب سازمان کشور‌های ترک زبان تأکید دارد نشان دهنده اینست که این مشارکت فراتر از یک رزمایش است و نمادی از چرخش استراتژیک آسیای مرکزی به سمت همبستگی ترکی و اتحاد‌های متنوع، دور از سلطه سنتی روسیه، محسوب می‌شود.

این رزمایش بر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و آسیای مرکزی تأثیر قابل توجهی خواهد داشت. در قفقاز، به تقویت اتحاد‌های آذربایجان با ترکیه و کشور‌های آسیای مرکزی کمک می‌کند، که می‌تواند توازن قدرت را به نفع باکو تغییر دهد، نفوذ روسیه را کاهش دهد و مسیر را برای تقویت کریدور‌های جدید انرژی و تجارت هموار کند. در آسیای مرکزی نیز این همکاری‌ها به کشور‌های محصور در خشکی مانند قزاقستان و ازبکستان کمک می‌کند تا وضعیت همکاری در حوزه‌های ترانزیتی و انرژی با باکو را بهبود ببخشندکه این باعث میشود تا از وابستگی این کشور‌ها به روسیه یا ایران کاسته شود. با این حال اهداف اصلی آذربایجان از دعوت کشور‌های آسیای مرکزی مانند قزاقستان و ازبکستان برای این رزمایش را می‌توان در دو عامل زیر خلاصه کرد که عبارتند از:

•    تقویت روابط استراتژیک و اتحاد‌های ترکی: آذربایجان به دنبال ایجاد یک بلوک نظامی-اقتصادی با کشور‌های ترک‌زبان است تا وابستگی به روسیه را کاهش دهد. این شامل توسعه کریدور میانی (Middle Corridor) برای تجارت بین اروپا و آسیا می‌شود، که قزاقستان و ازبکستان نقش کلیدی در آن دارند.

•    افزایش نقش باکو در تحولات امنیتی قفقاز و آسیای مرکزی: آذربایجان با دعوت از قزاقستان و ازبکستان، می‌خواهد نقش رهبری خود را در امنیت آسیای مرکزی و قفقاز تثبیت کند، به ویژه اینکه باکو پس از پیروزی در جنگ قره‌باغ دوم در ۲۰۲۰ که موقعیتش را تقویت کرد، اعتماد بنفس بیشتری پیدا کرده است و جایگاه امنیتی بالاتری برای خود در منطقه قائل است.

تأثیر بر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و آسیای مرکزی

این رزمایش تأثیرات عمیقی بر دینامیک‌های منطقه‌ای دارد. در قفقاز این رزمایش توازن قدرت را به نفع آذربایجان و ترکیه تغییر می‌دهد. پس از جنگ قره‌باغ، آذربایجان نفوذ روسیه را کاهش داده و با ترکیه که عضو ناتو است اتحاد نظامی قوی‌تری برقرار کرده است. این همکاری می‌تواند به کاهش نقش روسیه در قفقاز منجر شود. همچنین، این اتحاد‌ها می‌تواند به تشکیل یک اتحاد ترکی گسترده‌تر کمک کند که در نهایت نفوذ ایران و روسیه را در قفقاز جنوبی محدود خواهد کرد.

به طور کلی، این رزمایش بخشی از تغییرات ژئوپلیتیکی پس از جنگ اوکراین است، که نقش روسیه در قفقاز را ضعیف‌تر کرده و فضا را برای اتحاد‌های جدید باز کرده است.
رزمایش برادری بی‌پایان، ممکن است به طور قابل توجهی فضای ضدایرانی را در آسیای مرکزی و قفقاز تقویت کند. این ارزیابی بر اساس روند‌های ژئوپلیتیکی جاری است که نشان‌دهنده افزایش تنش‌ها بین ایران و آذربایجان، همراه با همکاری‌های نظامی-اقتصادی آذربایجان با قدرت‌های مخالف ایران مانند ایالات متحده، رژیم صهیونیستی و ترکیه اسرائیل است و بخشی از الگویی است که نفوذ تهران را در منطقه کاهش می‌دهد.

بازی در زمین ایالات متحده

هرچند که این رزمایش نظامی بیشتر بر تقویت پیوند‌های نظامی با ترکیه و آسیای مرکزی تمرکز دارد تا مستقیماً با آمریکا، اما در نگاهی گسترده‌تر، میتوان آن را به عنوان بخشی از استراتژی آذربایجان برای تبدیل شدن به دروازه غرب به منطقه در نظر گرفت که با حمایت‌های آمریکا از پروژه‌های انرژی و ترانزیت همخوانی دارد.

در زمینه تقویت نقش باکو به عنوان رابط بین ایالات متحده و کشور‌های قفقاز و آسیای مرکزی، این رزمایش بیشتر بصورت غیرمستقیم اثرگذار است که مکمل روند‌های ژئوپلیتیکی گسترده‌تر می‌باشد. آذربایجان طی سال‌های گذشته روابط دیپلماتیک و امنیتی نزدیکی با آمریکا برقرار کرده، از جمله حمایت واشنگتن از تنوع اقتصادی آذربایجان، امنیت انرژی اروپا و حل مناقشه قره‌باغ از طریق گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا. همه‌ای این نکات در کنار هم آذربایجان را تبدیل به یک کانون استراتژیک در قفقاز جنوبی کرده است، جایی که می‌تواند به عنوان پلی برای دسترسی غرب به منابع انرژی و مسیر‌های ترانزیتی آسیای مرکزی عمل کند.

تاثیر رزمایش بر ایران

در مورد تأثیر بر ایران، این رزمایش می‌تواند تنش‌ها بین باکو و تهران را افزایش دهد و نفوذ ایران در قفقاز جنوبی را تضعیف کند. ایران این همکاری‌های نظامی را به عنوان تهدیدی برای منافع خود می‌بیند، زیرا ممکن است موقعیت استراتژیک ایران را در برابر اتحاد‌های آذربایجان-ترکیه-رژیم صهیونیستی آسیب‌پذیر کند. همچنین، توسعه مسیر‌های جایگزین انرژی می‌تواند ایران را از درآمد‌های ترانزیتی محروم کند و به جنگ سرد بین تهران و باکو دامن بزند، که ممکن است به تحرکات نظامی متقابل توسط ایران یا تنش‌های مرزی منجر شود.

بهره سخن

رزمایش برادری بی پایان را میتوان بخشی از تلاش‌های باکو برای گسترش روابط استراتژیک با کشور‌های ترک‌زبان آسیای مرکزی تعریف کرد تا همکاری‌های اقتصادی، انرژی و ترانزیتی منهای روسیه و ایران را تقویت کند، به ویژه از طریق توسعه مسیر میانی برای تجارت شرق و غرب و کاهش وابستگی به مسیر‌های روسی یا ایرانی. در مقیاس بزرگتر نیز این رزمایش بخشی از روند چرخش آذربایجان به سمت آسیای مرکزی است که می‌تواند به تشکیل یک بلوک ترکی-محور قوی‌تر منجر شود و دینامیک‌های منطقه‌ای را در برابر قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و چین تغییر دهد.

همچنین این همکاری نظامی می‌تواند آذربایجان را به عنوان رهبر منطقه‌ای در ابتکارات محورر ترکی تقویت کند، که به نوبه خود آمریکا را قادر می‌سازد تا نفوذ خود را بدون حضور مستقیم نظامی گسترش دهد. برای مثال، آذربایجان با حمایت آمریکا و رژیم صهیونیستی در مناقشه قره‌باغ، موقعیت خود را تثبیت کرده و اکنون در پروژه‌هایی مانند کریدور زنگزور که طبق توافق ۲۰۲۵، مدیریت ۹۹ ساله آن به آمریکا واگذار شده نقش کلیدی دارد.

در نهایت میتوان گفت که این رزمایش تأثیر عمیقی بر معادلات منطقه‌ای دارد و چندقطبی‌سازی فضای پس از فروپاشی شوروی را شتاب می‌بخشد و با تقویت توانمندی‌های مشترک، نفوذ روسیه را کاهش می‌دهد، همان‌طور که اثرات این سیاست باکو در فاصله‌گیری از مسکو و گرایش به آسیای مرکزی و ترکیه و تقویت روابط با غرب و رژیم صهیونیستی مشاهده می‌شود و ممکن است با ادامه این روند تنش‌ها با روسیه و ایران و ارمنستان تشدید و به درگیری‌های نیابتی در قفقاز و آسیای مرکزی دامن بزند.

*پژوهشگر موسسه مطالعات آسیای مرکزی (طراز)