اینستکس «سپر دیپلماتیکی» که اعتباری در حد یک صرافی دارد

به گزارش  خبرنگار حوزه سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، اتحادیه‌اروپا همزمان با نشست کمیسیون مشترک ایران و ۱+۴ در وین، اعلام کرد: «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» موسوم به اینستکس عملیاتی شده است؛ مبادلات مالی که قرار بود تحت عنوان مذاکرات هسته ای محقق شود و به دلیل تعلل اروپایی عملیاتی نشد٬ این بار تحت عنوان اینسنکس یا ساحات اجرایی خواهد شد، ولی نه تنها ایران بلکه ناظران هم درمورد روندی که این سازوکاری  مالی طی می کند تردید‌های جدی دارند.اما برای پاسخ به این ابهامات ابتدا باید با کارکرد این ساز و کار مالی آشنا شویم.

اینستکس چیست؟

یکی از مهمترین وعده‌های اتحادیه اروپا پس از خروج آمریکا از برجام، راه اندازی سازوکاری برای ایمن سازی تجارت میان ایران و اروپا بود. در ابتدا طرح کانال ویژه مالی (SPV) ارائه شد و بعد از ۹ ماه وعده‌های پیاپی در نهایت، سازو کار اینستکس به عنوان بخشی از اس پی وی اجرایی شد. به عبارت دیگر اینستکس جایگزین اس پی وی است که با نام شرکت میزبان اینستکس شناخته می‌شود.

اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» است. این سازو کار مالی در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس هم از سهامداران اصلی این سازوکار به شمار می آیند، اما سایر اعضای اتحادیه اروپا و برخی کشورها از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد این شرکت شوند که سرمایه اولیه آن ۳ هزار یورو بوده که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده است.

شرکت اداره کننده اینستکس به آدرس شماره ۱۳۹ در خیابان برسی پاریس جایی که ساختمان وزارت اقتصاد فرانسه قرار دارد ثبت شده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده، تاکنون ۴ چهره کلیدی این نهاد مشخص شده‌اند و نکته ای که باید برآن تاکید کرد این است که اینستکس بانک محسوب نمی‌شود و یک «شرکت تسویه مالی» به حساب می آید. به عبارت دیگر، این شرکت وظیفه تسویه حساب بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی  را دارد که بین یکی از این طرفین در زمینه صادرات و واردات خواهان معامله هستند .

اینستکس موسسه‌ای است که این اجازه را می‌دهد٬ بدون انجام مراودات مالی بین ایران و اتحادیه اروپا، تجارت کشورمان همچنان پابرجا باشد. به این صورت که یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر  و در قبال آن اعتباری به دست می‌آورد که خود او یا یک واردکننده ایرانی هم  از طریق این سازوکار بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود می‌تواند از آن اعتبار برای واردات کالا از اروپا به کشورمان استفاده کند؛ در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی هم مقابل استفاده خواهد بود.

طبق بیانیه مشترکی که از سوی وزرای خارجه ۳ کشور تأسیس کننده اینستکس صادر شده، این نهاد در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز خواهد شد. آن‌ها همچنین اعلام کرده‌اند که کشور‌های دیگر نیز می‌توانند در ادامه کار وارد اینستکس شوند.

گستره ساز و کار مالی اروپا با ایران تا کجاست؟

قرار بر این است که اینستکس کار خود را با ۲۸ عضو اتحادیه اروپا و اقلام غیر تحریمی شروع کند، اما این ساز و کار محدود به این تعداد از کشور‌ها و به این اقلام نخواهد بود. در مرحله اول این ساز و کار برای تشویق و جلب شرکت‌های خصوصی برای استفاده از آن است تا در ادامه به صورت کارآمد بتواند سایر حوزه‌ها را هم پوشش دهد. به نظر می رسد که اقدام فعلی بیشتر جنبه ، سیاسی دارد تا اینکه بعد مشخص شود در عمل چگونه اروپایی ها اینستاکس یا ساحات را به اقدام عملیاتی قابل اتکا تبدیل می‌کنند.

تمام ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا مجاز هستند از محل پول فروش نفت ایران به این کشور‌ها که در این کانال مالی ذخیره می‌شود کالا در اختیار کشورمان قرار دهند.

آیا اینستکس خرید نفت ایران را تضمین می‌کند؟

مهمترین نکته راه‌اندازی این کانال مالی بحث تضمین خرید نفت ایران است. بخشی از پالایشگاه‌های اروپا با نفت سبک ایران کار می‌کنند که این نفت با این مشخصات در بازار وجود ندارد؛ بنابراین باید راهکاری برای خرید نفت ایران پیدا می‌کردند که اینستکس خرید نفت از کشورمان را تضمین می‌کند همچنین اینستکس راهی برای دور زدن تحریم‌های نفتی ایران است. آمریکا شرکت‌های خصوصی را تحت تحریم نفتی قرار داده است، اما این سازوکار به نحوی طراحی شده است که دولت های اروپایی، نفت ایران را می‌خرد و پول آن را در صندوقی ذخیره می‌کند که می‌تواند به ازای آن هر کالایی را در اختیار ایران قرار دهد.
تمام ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا مجاز هستند از محل پول فروش نفت ایران به این کشور‌ها که در این کانال مالی ذخیره می‌شود کالا در اختیار کشورمان قرار دهند. ایران هر کالایی را می‌تواند در ازای فروش نفت به اتحادیه اروپا درخواست کند و مواد غذایی و دارو در اولویت کشورمان است. از سوی دیگر ایران می‌تواند این پول را در این کانال و صندوق ذخیره کند و در زمان دیگری از آن برای اقدامات دیگر برداشت داشته باشد. هم اکنون نیز بخشی از منابع مالی ایران در سایر کشور‌ها ذخیره شده است و تهدیدی برای بلوکه شدن آن وجود ندارد.

پیام دیپلماتیک اینستکس برای واشنگتن

راه‌اندازی اینستکس یک پیام روشن برای آمریکا دارد و آن این است که اروپا از تحریم‌های وضع شده علیه ایران پیروی نمی‌کند و این می‌تواند جرقه ای باشد تا سایر کشور‌ها هم مسیر های دور زدن تحریم‌ها و برقراری مراودات اقتصادی با ایران را دنبال کنند. در حال حاضر ۲۸ کشور اروپایی عملا اعلام کرده اند که تحریم‌های ضدایرانی آمریکا را نادیده می‌گیرند و این علاوه بر منافع اقتصادی برای دو طرف حاوی یک پیام بسیار مهم برای کاخ سفید مبنی بر این است که اروپا ها آمادگی درپیش گرفتن اقدامات مستقل از آنها و مقابله با یکجانبه گرایی واشنگتن را دارند.
درهمین راستا هم انگلیس اعلام آمادگی کرده است که غرامت بانک ملت را بپردازد. این کانال مالی می‌تواند باعث شود بانک ملت از این فرصت استفاده کند و برای مشتریان ارزی خود در بریتانیا LC گشایش دهد؛ بنابراین اینستکس دست ایران را برای بسیاری از اقدامات باز می‌کند و تنها یک اقدام سیاسی نیست.

با این وجود، ثبت اینستکس در فرانسه به معنای اعلام موجودیت سازوکار ویژه مالی اروپا برای تجارت با ایران است، اما تا عملیاتی شدن آن هنوز فاصله‌ای وجود دارد. بانک مرکزی ایران نیز باید همچون اروپایی‌ها، شرکتی در تهران ایجاد کند که طرف حساب اینستکس باشد.

وعده‌های اروپایی درباره اینستکس تا چه حد عملی شده است؟

در خصوص عملیاتی شدن فرایند این سازو کار ملی در دوازدهمین جلسه کمسیون مشترک «هلگا اشمید» معاون فدریکا موگرینی کمیسیونر سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پیامی توئیتری، پس از نزدیک به سه ساعت و ۳۰ دقیقه مذاکره میان طرف‌های شرکت کننده، از یک‌سو از «مذاکرات سازنده» کمیسیون مشترک ایران و ۱+۴ در وین و جمع‌بندی طرف‌های شرکت کننده برای «اجرای کامل و مؤثر برجام» خبر داد و از طرف دیگر، عملیاتی‌شدن اینستکس را اعلام کرد و گفت: «اینستکس هم اکنون عملیاتی شده و اولین تراکنش‌ها در حال انجام است و اعضای بیشتری از کشور‌های اتحادیه اروپا به آن خواهند پیوست.» علاوه بر فرانسه، آلمان و انگلیس که این ساز و کار مالی را برای نجات برجام به راه انداخته‌اند، هفت کشور اتریش، بلژیک، فنلاند، هلند، اسلونی، اسپانیا و سوئد هم با انتشار بیانیه‌ای، ضمن تأکید بر لزوم حفظ توافق هسته‌ای ایران ۲۰۱۵، به عنوان «ابزار کلیدی برای رژیم کنترل تسلیحات» و «حفظ ثبات در منطقه»، اعلام کرده اند با سه کشور اروپایی در زمینه اینستکس همکاری خواهند کرد. آن‌ها گفته‌اند: «این برای جمهوری اسلامی ایران مهم است که به همه تعهدات و بند‌های موجود در توافق هسته‌ای پایبند باشند.» وزارت امور خارجه چین نیز راه‌اندازی اینستکس از طرف اتحادیه اروپا را تأیید کرده و روس‌ها عملیاتی شدن اینستکس را «شروع یک راه» خوانده‌اند و ابراز امیدواری کرده‌اند تعداد کشور‌هایی که در این قالب با ایران همکاری می‌کنند، به‌زودی افزایش یابد. سرگئی ریابکوف معاون وزیر خارجه روسیه که در نشست کمیسیون مشترک برجام شرکت کرده، تلویحاً از ابراز تمایل روسیه برای مشارکت در اینستکس خبر داده و گفته است: «مهم است در کنار کشور‌های پایه‌گذار این مکانیسم و همچنین برخی کشور‌های اتحادیه اروپا که امکان آن را دارند و اکنون هفت کشور هستند امکان بهره‌گیری از این مکانیسم برای دیگر کشور‌ها هم فراهم آید که به آن‌ها کشور‌های ثالث می‌گویم.»
در این میان عملیاتی شدن بخش‌های آغازین این سازو کار مالی در شرایطی انجام شده که طرف‌های اروپایی برجام با تعلل فروانی از اجرایی شدن آن خبر داده اند.

ساحات یا اینستکس اقدامی دیر هنگام از سوی اروپایی‌ها

اقدام اروپائیان برای ایجاد یک ساز و کار با نام مخفف ایستکس ساحات (ساز و کار حمایت از تبادلات تجاری) گام دیرهنگام بود چرا که باید زودتر از این انجام می‌شد، بدین معنی که درجلسه خردادماه و درست زمانیکه تعهدات ۱۲ گانه‌ای درآن جلسه مطرح شد، اروپایی‌ها باید این اقدام را به عنوان یک پیش زمینه برای انجام تعهدات انجام می‌دادند که متأسفانه به دلایل مختلفی از جمله فشار‌های آمریکا، به طول انجامید.

اما به هر حال این ساز و کار حمایت از تبادلات تجاری (ساحات) در این مقطع یک آزمایش است، پیش از اینکه این سازو کار برای تهران مهم باشد برای اروپایی‌ها مهم است تا به دنیا نشان دهند تا حدی استقلال دارند و می‌تواند منافع خود را پیگیری کنند.

چرا راه‌اندازی اینستکس گام کافی برای برقراری روابط اقتصادی بین ایران و اروپا نیست؟

اروپایی‌ها بیش از اندازه برای راه‌اندازی این کانال مالی زمان صرف کردند و تعلل زیادی داشتند. باید هر چه سریع‌تر در کنار راه‌اندازی اینستکس اقدامات تکمیلی را هم انجام دهند.
در این میان برخی اینستکس را کانال مالی مختص ۳ کشور اروپایی و ایران دانسته‌اند، اما فرانسه، آلمان و انگلیس آن را سازوکاری برای استفاده همه کشور‌های اروپایی است. عدم حضور دیگر کشور‌ها از جمله چین و روسیه در بدو راه‌اندازی این سازوکار همچنین باعث شده تا در مورد جامعیت آن تردید‌هایی ایجاد شود. با این حال طبق بیانیه صادر شده از سوی اروپایی‌ها، در گام بعدی دیگر کشور‌ها می‌توانند به عضویت اینستکس درآیند. تمرکز این مکانیسم بر غذا و دارو در گام نخست، نقطه ضعف آن دانسته شده است. اما به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران می‌تواند مسیر گسترش مبادلات تجاری میان ایران و اروپا و ایران و دیگر کشور‌های جهان را غیر از غذا و دارو، در دیگر حوزه‌های تجاری نیز فراهم کنند. گسترش دامنه فعالیت تجاری اینستکس مرحله‌ای زمان‌بر، اما امکان‌پذیر است.

در این میان عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران که برای شرکت در نشست کمیسیون مشترک برجام به وین رفته، مجموع جلسه سه ساعته این کمیسیون را «مثبت و سازنده» خوانده و آن را در مقایسه با جلسات قبلی این کمیسیون «یک گام به جلو» تعبیر کرده، ولی گفته که نتیجه مذاکرات «هنوز تا خواسته‌های جمهوری اسلامی فاصله قابل توجهی وجود دارد و با دستاورد‌های ملموسی که جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد، هنوز فاصله داریم.» عراقچی هم عملیاتی‌شدن اینستکس را تأیید کرده و گفته که «دو- سه تا مورد کاری هم الان در حال انجام شدن است» که به گفته او به زودی ظرف روز‌های آینده تبادل مالی آن انجام خواهد شد. عراقچی با این حال از تأیید یا رد اینکه آیا عملیاتی شدن اینستکس تأثیر بر گام دوم کاهش تعهدات برجامی ایران خواهد داشت یا نه، خودداری کرده و گفته است: «قدم‌های رو به جلویی را که در کمیسیون برداشته شد، بررسی کامل خواهیم کرد و من این‌ها را به تهران منتقل خواهم کرد و هرگونه تصمیم‌گیری با تهران خواهد بود.» عراقچی گفته که «فکر می‌کندقدم‌های مثبتی که برداشته شده، ارزش بررسی‌کردن را دارد» و به همین خاطر، گام برداشته شده اروپاییان را برای بررسی بیشتر «به تهران منتقل» خواهد کرد. با این حال، خود عراقچی هم با ابراز تردید در این باره، برآورده شدن انتظارات ایران را منوط به خرید نفت از ایران کرده و گفته است: «بدون اینکه خرید نفت از ایران صورت بگیرد یا اعتبارات خاصی برای اینستکس در نظر گرفته شود، اینستکس نمی‌تواند به صورت کامل انتظارات ما را برآورده کند. انتظار داریم کشور‌های اروپایی به صورت جدی بحث فروش نفت ایران را هم مدنظر داشته باشند.»

ژست اروپایی حفظ برجام

اینکه عملیاتی شدن اینستکس بتواند تصمیم ایران برای برداشتن گام دوم کاهش تعهدات ایران در برجام را معلق کرده یا به تعویق بیندازد مشخص نیست، ولی نه تنها اکثر کارشناسان بلکه مقام‌های اروپایی نیز تأیید می‌کنند که کارکرد «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» معروف به اینستکس در مرحله کنونی به شدت محدود خواهد بود. «سرگئی ریابکوف»، معاون وزیر خارجه روسیه روز جمعه بعد از پایان نشست کمیسیون مشترک برجام از سایر طرف‌های توافق هسته‌ای با ایران خواست در برابر تحریم‌های یک‌جانبه امریکا علیه ایران ایستادگی کنند و «در برابر تحریم‌های امریکا علیه ایران دیوار محافظتی ایجاد کنند.» این موضع ریابکف تلویحاً بیان‌کننده این است که از نظر کرملین اینستکس دست‌کم در مرحله کنونی قادر به ایجاد یک دیوار محافظی برای ایران در برابر تحریم‌های امریکا نخواهد بود. اکثر ناظران تأیید می‌کنند که کشور‌های اروپایی بعد از حدود یک‌سال تأخیر در عملیاتی کردن اینستکس، آن را نه با هدف دور زدن تحریم‌های امریکا، چیزی که در حال حاضر تهران بیش از هر چیز دیگری به آن نیازمند است بلکه با هدف متقاعدکردن ایران به ترک نکردن برجام راه‌اندازی کرده‌اند. آسوشیتد پرس دیروز در گزارشی نوشت که کشور‌های اروپایی ایجادکننده اینستکس می‌گویند که برای درگیر نشدن مستقیم با تحریم‌های امریکا، در مراحل اولیه اجرایی ساز‌و‌کار مالی اینستکس بیشتر بر نیاز‌های اولیه جامعه مردمی ایران مانند دارو، دستگاه‌های پزشکی و محصولات کشاورزی متمرکز خواهند شد، موضوعی که کارشناسان نیز آن را تأیید می‌کنند. «کورنلیوس آدباهر» دستیار شورای روابط خارجی آلمان می‌گوید: «شرکت‌های اروپایی که از سیستم پرداخت اینستکس استفاده می‌کنند، شرکت‌های کوچک دارای روابط تجاری طولانی‌مدت با منطقه خاورمیانه که با امریکا هیچ رابطه تجاری و کاری ندارند، خواهند بود.» به گفته آدباهر، در مراحل اولیه شرکت‌های بزرگ اروپایی وارد این ساز و کار مالی برای تبادلات تجاری با ایران نخواهند شد.

اعتبار اینستکس در حد یک صرافی متوسط

اتحادیه اروپا یک خط اعتباری چند میلیون یوریی به طرف اروپایی اینستکس اختصاص داده که در حد مبادلات روزانه یک صرافی متوسط است. این مسئله در حالی است که پیش از این، «میشائیل کلور- برشتولد»، سفیر آلمان در تهران به صراحت گفته هدف ساز و کار اینستکس نقض و دورزدن تحریم‌های امریکا نیست، منابع امریکایی هم تأیید می‌کنند که این ساز و کار «چند میلیون دلاری و نه چند میلیارد دلاری» صرفاً یک ژست اروپایی برای نشان دادن حسن‌نیت به ایران است. نیویورک تایمز روز پنج‌شنبه در این باره نوشت: «امضاکنندگان اروپایی توافق هسته‌ای با ایران در تقلا برای تقویت ترتیبات تهاتر تجاری با تهران هستند... تلاشی که هدف آن ترغیب تهران به نشکستن محدودیت‌های غنی‌سازی ایجاد شده در برجام است.» به نوشته نیویورک تایمز «مقام‌های امریکایی تلاش‌های اروپاییان را به استهزا گرفته‌اند و آن‌ها را اقداماتی غیرعملی و به شدت پیچیده می‌دانند که احتمالاً تجارت چندانی به بار نخواهد آورد.» نیویورک تایمز می‌نویسد: «بیشتر تحلیلگران می‌پذیرند که این (اینستکس) عوایدی را که ایران به دنبال آن است به بار نخواهد آورد، ولی اروپاییان آن را یک ژست مهم برای نشان دادن حسن نیت به توافق قلمداد و پاسخی به دولت ترامپ می‌دانند که به گفته آن‌ها از قدرت مالی امریکا برای آسیب زدن به منافع و تجارت اروپا استفاده می‌کند.» منابع اروپایی حجم تجارتی را که از طریق اینستکس قرار است انجام شود، اعلام نکرده‌اند. ولی وال‌استریت ژورنال چند روز قبل، از تزریق چند میلیون دلاری اندک به این ساز و کار خبر داد، مبلغی که در مقایسه با مبادلات چند میلیارد دلاری که از آن انتظار دارد، «تقریباً هیچ» تلقی می‌شود.

ایران پیش از این اعلام کرده است صبر این کشور در برابر عدم انجام تعهدات کشور‌های اروپایی در چارچوب برجام بی حد و مرز نیست و به مسیر خود برای کاهش تعهدات خود و محدودیت‌هایی که برجام اعمال کرده است ادامه خواهد داد.

ناتوانی یا بی ارادگی طرف‌های اروپایی برجام در اجرای ساحات

ممکن است برخی این شبهه را مطرح کنند که اروپایی‌ها بیش از این قادر به انجام هیچ اقدامی برای نجات برجام نیستند. واقعیت این است که توان اروپایی‌ها بیش از این است. اروپایی شرکت‌های ملی و دولتی فراوانی در حوزه‌هایی همچون نفت و مبادلات بانکی دارند که ریسک سیاسی تحریم آن‌ها برای امریکایی‌ها بسیار بالاست و از طریق آن‌ها می‌توانند امکانات فراوانی را در اختیار ایران برای خرید نفت و مبادلات بانکی قرار دهند.
در کنار این امر، بسیاری از شرکت‌های اروپایی از طریق نمایندگی‌های خود در چین می‌توانند بدون اینکه هیچ مشکلی متوجه آن‌ها شود، به مبادله نفت و یا کالا با ایران بپردازند. این دو راه حل تنها بخشی از امکاناتی است که بنا بر گفته کارشناسان در اختیار اروپا است.
اما مسئله این است که در مقابل این موجود ناقص‌الخلقه به نام اینستکس چه باید کرد. اینستکس به‌رغم تمام معایب آن ظرفیت‌هایی دارد که در صورت حفظ فشار ایران بر اروپا می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. برای مثال، ایران می‌تواند خواستار ایجاد یک خط اعتباری چند میلیارد یورویی سالانه بر اساس تحویل نفت در آب‌های داخلی خود شود تا در صورت استفاده از سامانه مشکل بدهی خارجی نیز به مشکلات ایران اضافه نشود.
همچنین باید لیست کالا‌های قابل خرید در اینستکس بر اساس یک معیار کاملاً روشن تدوین شود و حتی در صورت لزوم کشور‌های اروپایی از خطوط قرمز وزارت خزانه‌داری امریکا نیز گذر کنند. البته تمامی این اقدامات زمانی امکان‌پذیر است که فشار ایران بر اتحادیه اروپا حفظ شود.
با در نظر گرفتن موارد فوق با قاطعیت می‌توان گفت که درخواست متوقف کردن روند کاهش تعهدات ایران در برجام هیچ نسبتی با اقدامات اروپا برای جبران تحریم‌های یکجانبه امریکا ندارد.

انتهای پیام/