اگرچه توافق برجام مابین ایران و پنج بعلاوه یک، سال‌هاست که به طور کامل از طرف آمریکا و اتحادیه اروپا نقض شده و طبعا ایران هم اقدامات متناسبی را در دستورکار قرار داده، انضمام سازمان مللی این توافق همان قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت هنوز به قوت خود باقی است. این قطعنامه هم به تعهدات کشور‌های عضو توافق وجهه بین‌المللی می‌دهد و هم آن تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه کشورمان را به حالت تعلیق درمی‌آورد و هم اینکه بند‌هایی را برای هر دو طرف توافق مقرر می‌کند که می‌بایستی به صورت تدریجی وارد فاز عملیاتی شود و یا از دستور کار خارج شود.

اصطلاحا به محدودیت‌های ضدایرانی که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ به مرور زمان از بین می‌روند، بند‌های غروب آفتاب برجام اطلاق می‌شود. حالا با فرا رسیدن یکی از موعد‌های غروب آفتاب، تروییکای اروپایی همان تصمیم‌گیران مهم اروپا، ادعای دیگری دارد و اعلام کرده که تحریم‌های موشکی و پهپادی جمهوری اسلامی ایران رفتنی نیست. در این‌باره موارد مهمی وجود دارد، بخوانید:

۱) بند‌های غروب آفتاب مواردی است که در توافق برجام و قطعنامه شورای امنیت به نحوی قید شده که دارای یک دوره زمانی است و پس از گذشت آن کارکرد خود را از دست می‌دهد و به اصطلاح عموم منقضی می‌شود. بند‌های غروب آفتاب که ناظر بر پایان محدودیت‌های تحریمی علیه کشورمان می‌شود، محدود به یک بند و یا موعد زمانی مشخص نیست. بعبارت دیگر برخی از محدودیت‌های برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام دائمی است مثل ممنوعیت مادام ایران برای تولید سلاح هسته‌ای، اما در مقابل برخی از تحریم‌ها بر اساس توافق ایران و پنج بعلاوه یک پس از گذشت مدت زمان مشخصی تاثیر خودشان را از دست می‌دهند.
 
۲) اولین موعد غروب آفتاب مربوط به اکتبر ۲۰۲۰ مطابق با مهر ۹۹ بود. اما مفاد اولین موعد غروب آفتاب چه بود؟ الف) انقضای تحریم سازمان ملل که ایران را از واردات تسلیحات متعارف منع می‌کرد. ب) انقضای محدودیت سازمان ملل از اعطای ویزا به ده‌ها شهروند ایرانی که در تحقیقات هسته‌ای، توسعه یا تولید موشک و سایر صنایع دفاعی نقش دارند. گفتنی است که توافق برجام و به‌تبع آن قطعنامه ۲۲۳۱، مجموعا دارای ۷ موعد غروب آفتاب هستند و آخرین موعد آن مربوط به سال ۲۰۴۱ خواهد بود.

۳) اکنون، اما دومین موعد غروب آفتاب نزدیک است. ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ مطابق با ۲۸ مهر سال جاری (چند روز دیگر)، بخشی از تحریم‌های سازمان ملل منقضی می‌شود. بر این اساس:

الف) سازمان ملل محدودیت‌های تحقیق، توسعه و تولید موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای دارند را لغو می‌کند.

ب) سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری‌های مرتبط با موشک، از جمله موشک‌ها و پهپاد‌هایی با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را لغو می‌کند.

ج) ایران باید به دنبال تصویب پارلمانی پروتکل الحاقی باشد. به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دسترسی بیشتر به تأسیسات و اطلاعات مربوط به چرخه سوخت هسته‌ای ایران، از استخراج اورانیوم تا غنی‌سازی و در نهایت دفع آن را بدهد.

د) آمریکا باید به دنبال تصویب قانونی در کنگره باشد که به تحریم‌های ضدایرانی در بخش‌های کلیدی اقتصادی پایان دهد. همان تحریم‌هایی که پیش از این در وضعیت تعلیق قرار گرفته بود.

و) واشنگتن همچنین ملزم به حذف برخی از افراد و نهاد‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران از فهرست تحریمی خود است؛ و اتحادیه اروپا نیز همچنین باید تحریم‌های باقی‌مانده‌اش علیه برنامه هسته‌ای ایران را لغو کند.

۴) اروپا، اما همانطوری که از قبل هم پیش‌بینی می‌شد و روند پیمایش توافق برجام آن را پیشنهاد می‌داد، چندی پیش و در آستانه موعد دومین غروب آفتاب اعلام کرد که تحریم‌های ناظر بر روی مسئله موشکی و پهپادی ایران را نادیده نخواهد گرفت. بنا به نقل یورونیوز، تروئیکای اروپایی گفته است که در واکنش به ادامه عدم پایبندی ایران به تعهداتش ذیل برجام و تشدید تنش‌های هسته‌ای، تحریم‌های سازمان ملل تحت «رژیم تحریم‌های داخلی» این کشور‌ها اعمال می‌شود. بدین معنا که هرچند تحریم‌های سازمان ملل بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ لغو می‌شود، اما اتحادیه اروپا یک قانون جدید محلی برای تداوم آن تحریم‌ها در نظر خواهد گرفت.

۵) سناریویی که تقریبا از اول تابستان علیه کشورمان آغاز شد، مقدمه‌ای بود جهت ایجاد ذهنیت در افکار عمومی اروپا و همراهی آنان در تمدید وضعیت تحریم موشکی و پهپادی علیه جمهوری اسلامی ایران. ادعای استفاده از پهپاد‌های ایرانی توسط روسیه در جنگ اوکراین و ایجاد گمانه‌زنی‌های بی‌پایه در خصوص احتمال انتقال موشک‌های بالستیک ایران برای استفاده در جنگ علیه اوکراین و نقض صریح مفاد برجام از سوی ایران، از مقدمات اصلی اتخاذ چنین تصمیمی هستند.

۶) اگر چه اروپایی‌ها کمااینکه پیش‌بینی می‌شد محدودیت‌های موشکی و پهپادی ایران را به قوت خود باقی نگه خواهند داشت، اما حتی خودشان به خوبی می‌دانند که نمی‌توانند مانع استقبال گسترده مشتریان خارجی (از آسیای میانه گرفته تا آفریقا و آمریکایی لاتین) از پهپاد‌های ایرانی شوند. اندیشکده آمریکایی USIP ابتدای سال جاری در گزارشی نوشت: «پهپاد‌های ایرانی از اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی تا سال ۲۰۲۲ توانستند معادله راهبردی را در مناطق جنگی اروپا، آفریقا و آسیا تغییر دهند». در این گزارش اعتراف شده که کشور‌های متعددی در حوزه آسیای میانه و شرق آفریقا مشتری پهپاد‌های ایرانی هستند و در نظر دارند تا این ابزار را در حوزه‌های تحقیقاتی و کشاورزی و اطلاعاتی استفاده کنند. 

رئیس اندیشکده مطالعات سیاسی وزارت اطلاعات و مشاور عالی وزیر هم در اواخر سال قبل اعلام کرد: ۹۰ کشور دنیا مشتری و خواهان دریافت پهپاد‌های ایران هستند که این وضعیت برای غربی‌ها و کشور‌های استکباری قابل تحمل نیست؛ بنابراین و بر اساس متن صریح قطعنامه ۲۲۳۱، تحریم‌های شورای امنیت در خصوص صادرات و واردات موشکی و پهپادی میان برد به نقطه پایان خواهد رسید و هیچ گونه منعی برای خرید‌های جهانی در این حوزه وجود نخواهد داشت. این بخشی از واقعیت میدانی است حتی اگر اتحادیه اروپا هم یک قانون محلی برای خود و بر ضد آن تصویب کند و اصلا تجارت پهپاد ایرانی به مذاقش خوش نیاید!

گزارش از محمدحسن نیک‌بین