باشگاه خبرنگاران جوان؛زهره شعبانی  - در استانی که بیش از ۷۰ درصد آب شرب آن از منابع انتقالی خارج از مرزهای جغرافیایی‌ اش تأمین می‌شود، هر قطره آب نه فقط مایه حیات، بلکه نمادی از وابستگی، آسیب‌پذیری و ضرورت مدیریت هوشمند است.

 قم، با اقلیم خشک و منابع زیرزمینی رو به افول، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازنگری در الگوهای مصرف، حفاظت از سفره‌های آب و هم‌افزایی نهادی برای عبور از بحران است.

منابع آبی موجود در استان قم شامل آب انتقالی از سد کوچری، سد ۱۵ خرداد، و حدود ۵۲ حلقه چاه زیرزمینی در دشت علی‌آباد و داخل شهر است که مجموعاً حدود ۱۴۵ میلیون مترمکعب آب در سال تولید می‌کنند. با این حال، کاهش بارندگی، تبخیر بالا، و برداشت بی‌رویه از چاه‌های غیرمجاز، پایداری این منابع را با تهدید جدی مواجه کرده‌اند. در چنین شرایطی، گفت‌وگوی تفصیلی با محمد احمدی جبلی ،مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم، فرصتی فراهم آورد تا از زبان متولی اصلی این حوزه، به واکاوی چالش‌ها، ظرفیت‌ها و راهبردهای پیش‌رو در مدیریت منابع آبی استان بپردازیم.

*حجم فعلی ذخیره آب در سد‌های استان قم چقدر است و نسبت به میانگین بلندمدت چه تغییری داشته؟ 

دو سد کوچری و پانزده خرداد تأمین کننده اصلی آب شرب استان است که هردو در خارج از حوزه سیاسی استان قم و در بالادست رودخانه قمرود قرار دارند.

ذخیره آب سد کوچری در حال حاضر حدود ۱۴۴ میلیون متر مکعب است و ذخیره سد پانزده خرداد حدود ۱۷ میلیون متر مکعب بوده که در ۱۲ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. با بهره برداری از سامانه انتقال آب از سرشاخه‌های دز در دوازده سال گذشته عمده آب شرب استان از طریق سامانه انتقال از سرشاخه‌های دز و سد کوچری بوده است میزان دریافت آب شرب از این سامانه براساس برنامه ابلاغی شرکت مدیریت منابع آب ایران است که براساس میزان آب انتقال داده شده از حوضه دز و نیز وضعیت بارندگی تعیین و به شرکت آب منطقه‌ای قم ابلاغ می‌شود. میزان تخصیص استان قم براساس برنامه تخصیص ۱۴۴ میلیون متر مکعب در سال است که تاکنون انتقال این میزان به حوضه قمرود محقق نشده است. 

* کدام سد‌ها در وضعیت بحرانی قرار دارند و دلایل اصلی این کاهش حجم چیست؟ 

در حال حاضر سد پانزده خرداد به دلیل کاهش شدید حجم ذخیره تا میزان ۱۰ درصد حجم کل و در وضعیت بحرانی قرار دارد و در شرایط موجود تنها میزان کمی می‌توان از آن برای مصرف شرب بهره برد. خشکسالی، برداشت‌های غیر مجاز در بالادست این سد وعدم رعایت گردشی حقابه از عمده دلایل کاش ورودی آب به این سد است. 

* آب شرب قم از چه منابعی تأمین می‌شود و در حال حاضر بیشترین وابستگی به کدام منبع است؟ 

بخش عمده آب شرب قم از منابع آب سطحی ،سد کوچری و سد پانزده خرداد تأمین می‌شود و بخشی هم از منابع آب زیرزمینی شامل چاه‌های داخل شهر و چاه‌های علی آباد،بیشترین وابستگی آب شرب استان مربوط به آب انتقالی از سرشاخه‌های دز ، سد کوچری است. 

* آیا طرح انتقال آب از الیگودرز به قم توانسته نیاز‌های آبی استان را به‌صورت پایدار تأمین کند و چه پیامد‌هایی برای منطقه مبدأ داشته است؟ 

در حال حاضر در حدود ۷۰ درصد از نیاز آب شرب شهر قم از طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز تامین می‌شود. با توجه به این که میزان آب انتقالی وابسته به نزولات جوی و ارتفاع برف در ارتفاعات منطقه مبدا است، در صورت وقوع خشکسالی تامین آب شهر قم با مشکل مواجه خواهد شد. لازم به ذکر است علاوه بر استان قم، استان‌های اصفهان، مرکزی و شهر‌ها و روستا‌های مسیر نیز از طرح انتقال بهره‌مند می‌شوند. 

* آیا کاهش بارندگی در سال‌های اخیر با تغییرات اقلیمی مرتبط است یا به الگو‌های مصرف و سیاست‌های مدیریت منابع مربوط می‌شود؟
 
مهمترین دلیل خشکسالی دوره‌ای و تغییر اقلیم و افزایش دمای کره زمین است هرچند در دوره‌های آماری سنوات قبل شاهد خشکسالی بوده‌ایم، اما دوره‌های ترسالی و خشکسالی به صورت متناوب در حال وقوع بوده که برآب زیرزمینی و سطحی تأثیر گذار است و نکته مهم این است که افزایش دما، سبب افزایش تبخیر و تشدید خشکسالی می‌شود. 

* چه برنامه‌هایی برای افزایش بهره‌وری منابع موجود در حال اجراست؟ 

تخصیص پساب به فضای سبز و صنعت به منظور کاهش برداشت از آب زیرزمینی و آب سطحی از جمله اقدامات انجام شده است. تأمین آب با کیفیت مهمترین چالش درتأمین نیاز شرب است. بازچرخانی و استفاده مجدد آب به عنوان یک راهکار موثر و کارآمد به منظور مقابله با بحران آب و کاهش فشار بر منابع آبی است. مهمترین برنامه‌های در دست اقدام شرکت که براساس ضوابط ابلاغی در حال اقدام است. تخصیص پساب به صنعت و فضای سبز و باز تخصیص آب صنایع است. به عبارتی دولت مکلف است پساب را با آب با کیفیت صنایع آب بر جایگزین نموده و آب با کیفیت را برای شرب در نظر گیرد. 

*  آیا از فناوری‌های نوین مانند شیرین‌سازی، تصفیه پیشرفته یا اندازه‌گیری هوشمند در استان بهره گرفته می‌شود؟ 

شیرین‌سازی آب جهت تامین آب شرب و توزیع آن در سطح شهر قم توسط پیمانکاران طرف قرارداد شرکت آب و فاضلاب انجام می‌شود. با توجه به اثرات زیست محیطی و افزایش برداشت از منابع آب با شیرین سازی، موافقت با نصب آب شیرین کن توسط این شرکت برای سایر مصارف صادر نمی‌گردد.

اندازه گیری هوشمند آب مهمترین راه برای نجات منابع آب زیرزمینی است بیشترین آسیب بر منابع آب زیرزمینی توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد و صاحبان این چاه‌ها با برداشت بیش از حد مندرج در پروانه بهره برداری و بعضاً بیش از توان آبخوان باعث کاهش شدید منابع آب زیرزمینی، افت آبخوان و کاهش کیفیت این منابع ارزشمند می‌شوند. بر این اساس شرکت آب منطقه‌ای قم در سه‌ساله گذشته نصب کنتور‌های هوشمند را به عنوان اقدام اصلی در دستور کار خود قرار داده و در حال حاضر بیش از ۶۰ درصد چاه‌های کشاورزی که دارای بیشترین برداشت از منابع آب زیرزمینی را داشته‌اند مجهز به این تجهیزات هوشمند شده‌اند. مکانیزم این کنتور‌ها به گونه‌ای است که امکان نظارت و کنترل بر میزان برداشت وجود داشته و در صورت برداشت بیش از ظریفیت پروانه قابلیت قطع جریان وجود رارد. در سال گذشته با استفاده از این فناوری شرکت آب منطقه‌ای توانست ۳۲ میلیون متر مکعب صرفه جویی در بخش آب زیرزمینی داشته باشد. 

* مدیریت حوضه‌ای چه جایگاهی در تصمیم‌گیری‌های مربوط به سد‌ها و منابع آبی دارد؟ 

با توجه به هم پیوستگی منابع آب در حوضه آبریز، لازم است مدیریت کلیه منابع آب به صورت حوضه‌ای انجام شود. مدیریت آب به صورت استانی موجب افزایش برداشت آب در بالادست‌عدم رعایت حقابه پایین دست خواهد گردید. در واقع در مدیریت حوضه‌ای منابع آب مهمترین بخش، توزیع عادلانه آب برای مصارف مختلف و استان‌های مختلف است تخصیص بیش از حد در بالادست حوضه آبریز باعث کمبود منابع در پایین دست و تضییع حقوق در پایین دست حوضه خواهد شد و در مدیریت حوضه‌ای این موارد می‌بایست مورد توجه دولت قرار گیرد. 

*   چه میزان از آب سد‌ها به کشاورزی اختصاص می‌یابد و آیا این سهم در سال‌های اخیر کاهش یافته است؟ 

میزان کلیه مصارف وابسته به حجم موجود سد، میزان بارندگی سالانه و پیش بینی‌های هواشناسی دارد. با توجه به کاهش حجم سد پانزده خرداد که مهمترین سد تامین کننده مصارف کشاورزی است، در سال جاری و گذشته امکان تامین آب کشاورزی از منابع آب سطحی در حد مطلوب نبوده است. 

*  آیا حقابه تالاب‌ها، رودخانه‌های پایین‌دست و قنات‌ها به‌درستی رعایت می‌شود؟ 

با توجه به این که سرشاخه‌های رودخانه‌های اصلی قم مثل قمرود، قره چای و شور خارج از استان قرار دارد، نیاز آبی زیست محیطی به صورت کامل تامین نمی‌شود، اما این شرکت به صورت مداوم این موضوع را از استان‌های مجاور و مدیریت حوضه آبریز پیگیری نموده است تأمین بخشی از نیاز زیست محیطی تالاب‌ها معمولاً در برنامه منابع و مصارف سد‌ها توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران دیده می‌شود؛ که میزان آن بستگی به پتانسیل آب ذخیره شده در سد‌ها دارد. در سال‌هایی که این سد‌ها از حجم قابل قبولی آب برخوردار باشند بخشی از این نیاز زیست محیطی پایین دست در قالب رهاسازی زیست محیطی در نظر گرفته می‌شود. در سال‌های خشک نیز این میزان (رهاسازی) به کمترین مقدار خود می‌رسد برای مثال در آبان سال گذشته علیرغم اینکه سد پانزده خرداد در وضعیت مطلوبی نبود ولی حدود ۴ میلیون متر مکعب آب جهت تأمین زیست محیطی به رودخانه قمرود رهاسازی شد. 

* چه اقداماتی برای حفظ جریان پایه رودخانه‌ها در فصل‌های خشک صورت گرفته است؟ 

همانگونه که در پیشتر اشاره شد رهاسازی زیست محیطی و کشاورزی معمولا طبق برنامه از سد‌ها توسط شرکت‌های آب منطقه‌ای جهت حفظ جریان آب در رودخانه صورت می‌گیرد لیکن به دلیل برداشت آب توسط کشاورزان از طریق انهار کشاورزی در سال‌های خشک معمولاً بخش‌هایی از رودخانه رودخانه خشک می‌شود و در بخش‌هایی به دلیل زاینده بودن رودخانه به صورت آبدار است. 

* بحران کم‌آبی چه تاثیری بر تأمین آب شرب در شهر قم و مناطق روستایی یا حاشیه‌نشین داشته است؟ 

در سال جاری با کاهش حجم سد پانزده خرداد وابستگی آب شرب به آب انتقالی سرشاخه‌ها زیاد شده به نحوی که امکان تامین کامل آب شرب مناطق روستایی نبوده است. بیشترین تأثیر کم آبی مربوط به مناطق روستایی است برخی از چاه‌های آب شرب توانایی تأمین آب کافی برای مصارف شرب روستا‌ها را ندارند. 

* آیا در سال‌های اخیر با قطعی یا افت فشار مداوم در برخی مناطق مواجه بوده‌ایم؟ 

با توجه به مطلوب بودن میزان پر شدگی سد کوچری آب شرب شهر قم تا حد امکان تامین شده است، اما در صورت‌عدم رعایت الگوی مصرف خانگی امکان کاهش فشار وجود دارد. همچنین در صورت کاهش ورودی آب سرشاخه‌های دز، تامین آب شرب قم با بحران مواجه خواهد شد. 

*   آیا اطلاعات مربوط به وضعیت سد‌ها و مصرف آب به صورت عمومی و شفاف منتشر می‌شود؟ 

اطلاعات سد‌ها به صورت روزانه درسایت شرکت اطلاع رسانی می‌شود. 

*در صورت ادامه روند فعلی، وضعیت منابع آبی استان در پنج سال آینده چگونه پیش‌بینی می‌شود؟ 

با توجه به روند افزایش جمعیت و همچین طرح‌های نهضت ملی که در استان شکل گرفته است با بهره برداری ازطرح‌ها با پدیده مهاجرت مواجه خواهیم بود و در آینده استان قم با بهره برداری از ۸۵ هزار واحد مسکونی و افزایش حدود ۲۵-۲۰ میلیون مترمکعب آب شرب و نیز محدودیت آب شرب انتقالی از حوضه‌های بالادست، قطعاً با کمبود آب مواجه خواهد بود. در صورتی که مدیریت در زمینه مصرف از سوی مصرف کنندگان و همچنین دستگاه‌های مسئول از جمله شرکت آب وفاضلاب، فضای سبز شهرداری انجام نشود و انتقال آب از خارج از استان همچنان با محدودیت کمی روبه رو باشد قطعاً در ۵ سال آینده جیره‌بندی آب را در سطح استان شاهد خواهیم بود. 

*  آیا تغییر در الگوی توسعه شهری، انتقال جمعیت یا مدیریت مصرف، بخشی از راهبرد‌های آتی هستند؟ 

متأسفانه طرح‌های نهضت ملی و ساخت مسکن در دو سال گذشته باعث انتقال جمعیت در آینده از استان‌های دیگر خواهد شد و بدینوسیله می‌بایست استان از این موضوع جلوگیری نموده و مسکن‌های ساخته شده صرفاً برای جمعیت خود استان باشد به نحوی که تغییری در نیاز آبی استان ایجان ننماید. به عبارت دیگر می‌بایست جابجایی جمعیت در خود استان صورت گیرد. همچنین شرکت آب و فاضلاب استان نیز به عنوان متولی توزیع آب شرب نسبت به کاهش هدر رفت آب و افزایش بهره وری آب به عنوان یک راهبرد اصلی نسبت به مدیریت مصرف اقدام نماید. 

*اگر با خشکسالی شدید مواجه شویم، منابع جایگزین یا اضطراری تأمین آب چه خواهند بود؟ 

در سال‌های اخیر مجوز حفر چند حلقه آب شرب اضطراری به شرکت آبفا صادر شده است، اما با توجه به میزان مصرف، وابستگی عمده مصارف آب شرب به منابع آب سطحی است. 
در سال جاری با هماهنگی صورت گرفته با شرکت آب و فاضلاب و سازمان جهاد کشاورزی استان تعداد ۱۷ حلقه چاه کشاورزی فعال در سطح شهرشناسایی و پس از هماهنگی با مالکین آن امکان اتصال آن به شبکه شرب فراهم گردید. با این عاملیت در صورت بروز هر گونه حادثه و یا تشدید اثرات خشکسالی این منابع می‌تواند به عنوان منابع جایگزین وارد عمل شوند. 

* با توجه به نرخ بالای فرونشست زمین در دشت‌های جعفریه و شرق قم، چه اقداماتی برای کنترل برداشت از منابع زیرزمینی و جلوگیری از گسترش این پدیده در دستور کار قرار دارد؟ 

مهمترین اقدام این شرکت کنترل میزان برداشت‌های مازاد در چاه‌های مجاز است که شرکت ملزم است میزان آن در سقف پروانه بهره برداری کنترل نماید. از این رو به عنوان مهمترین راهبرد، کلیه چاه‌ها به کنتور هوشمند حجمی تجهیز نمایند. خوشبختانه در ۲ سال گذشته تجهیز چاه‌های کشاورزی به کنتور‌های هوشمند حجمی با سرعت بیشتری در حال انجام است. در حال حاضر حدود ۶۰ درصد چاه‌های کشاورزی به کنتور‌های هوشمند حجمی مجهز شده‌اند و در برنامه حاضر با توجه به اولویت‌بندی صورت گرفته، نصب کنتور با اولویت میزان اضافه برداشت در حال انجام است. با توجه به ارقام حاصله در سال گذشته حدود ۳۲ میلیون مترمکعب صرفه جویی صورت گرفته است.

*رسانه‌های محلی در فرهنگ‌سازی مصرف بهینه چه نقشی داشته‌اند و چه کاستی‌هایی وجود دارد؟

رسانه‌های محلی در سال‌های اخیر نقش مؤثری در آگاه‌سازی عمومی نسبت به بحران آب ایفا کرده‌اند. با توجه به نزدیکی به جامعه هدف و شناخت دقیق‌تر از مسائل بومی، این رسانه‌ها توانسته‌اند از طریق تولید محتواهای آموزشی، پوشش اخبار مرتبط، و گفت‌وگو با مسئولان، ذهنیت مردم را نسبت به ضرورت مدیریت مصرف آب تغییر دهند. با این حال، کاستی‌هایی نیز وجود دارد؛ از جمله محدودیت منابع مالی و نیروی انسانی، نبود آموزش تخصصی در حوزه بحران آب، و تمرکز بر روایت‌های خبری کوتاه به‌جای تولید محتوای تحلیلی و تعاملی. همچنین، کمبود تعامل میان رسانه‌ها و نهادهای متولی آب‌رسانی، مانع از پیوستگی و انسجام پیام‌های فرهنگ‌سازی شده است.

* چه برنامه‌هایی برای آموزش و جلب مشارکت مردم در مدیریت مصرف آب در نظر گرفته‌اید؟

برنامه‌های متعددی در دستور کار قرار دارد؛ از جمله اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی با همکاری آموزش و پرورش، صدا و سیما و سازمان‌های مردم‌نهاد. طرح‌های آموزشی ویژه مدارس، مساجد و شوراهای محلی در حال اجراست تا مفهوم «مصرف مسئولانه» نهادینه شود. همچنین استفاده از فناوری‌های دیجیتال، مانند اپلیکیشن‌های اطلاع‌رسانی و سامانه‌های تعاملی، برای تبیین میزان مصرف و ارائه توصیه‌های بهینه، در اولویت قرار گرفته‌اند. رویکرد ما بر این است که شهروندان را نه به‌عنوان مصرف‌کننده صرف، بلکه به‌عنوان کنشگرانی آگاه در مسیر مدیریت پایدار منابع آبی تعریف کنیم.