باشگاه خبرنگاران جوان - فردا سی و یکم مرداد ماه روز جهانی مسجد است. مساجد همواره در تاریخ جهان اسلام به عنوان مراکز عبودی، آموزشی و اجتماعی مهمی مطرح بوده‌اند. از دوره‌های اولیه اسلامی تا دوره‌های معاصر، مسجد‌ها نه تنها جایگاه عبادت فردی و جمعی، بلکه محور تصمیم‌سازی، مشاوره فرهنگی، و تجمعات اجتماعی بوده‌اند.

مسجد‌ها در طول تاریخ، با کارکرد‌های چندگانه‌ای، چون آموزش علوم دینی و غیردینی، پاسخ به نیاز‌های اجتماعی، تأمین کاربری‌های اقتصادی و فرهنگی، و ایجاد شبکه‌های همبستگی اجتماعی، به تعبیر‌های مختلف به عنوان قلب تپنده جوامع اسلامی شناخته شده‌اند.

در عصر حاضر، باید نقش مسجد فراتر از یک مکان عبادت صرف شود و به یک نهاد چندوجهی با کارکرد‌های تربیتی، آفرینش فرهنگی و خدمت اجتماعی تبدیل گردد. این تحول با محوریت تقویت مبانی هویتی اسلامی-ایرانی و همچنین همگرایی میان ارزش‌های دینی و نیاز‌های جوانان معاصر شکل می‌گیرد.

فضایی چند جانبه

مسجد در تکامل خود از مکانی صرف برای نماز به فضایی چندجانبه رسیده است که در آن به‌طور همزمان نماز، آموزش، فعالیت‌های فرهنگی، خدمات اجتماعی، مشاوره، و برنامه‌های تفریحی و ورزشی نمود پیدا می‌کند. این فرایند همواره با تغییرات اجتماعی، فناوری‌های نوین، و تحولات فرهنگی همراه بوده است. به‌طور نمونه، در کشور‌های اسلامی نه تنها مدارس دینی درون یا پیرامون مساجد وجود دارند، بلکه گاه مسجد به کانون فعالیت‌های هنری، علمی و پژوهشی تبدیل می‌شود. چنین تحولی به ویژه در سپهر تمدن نوین اسلامی نمود بیشتری یافته است که هدف آن ایجاد جامعه‌ای استوار از منظر باور‌های اسلامی و در عین حال پویا و کارآمد در پاسخ‌گویی به نیاز‌های امروز نوجوانان و جوانان.

مسجد در سپهر تمدن نوین اسلامی

جایگاه مسجد به عنوان قلب تپنده جوامع اسلامی و مرکز تجمع مسلمین مسجد‌ها به عنوان فریم‌های فرهنگی-اجتماعی در جوامع مسلمان، همواره مرکز تجمع مسلمانان بوده‌اند. این مراکز ظرفیت ایجاد گفت‌و‌گو‌های جمعی درباره مسائل دینی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی را دارا هستند. مسجد‌ها با فراهم آوردن فضا‌های عبادت، درس‌های دینی، حلقه‌های معرفتی، و برنامه‌های اجتماعی-خدماتی، به عنوان کانونی برای هم‌دلی و هم‌آوایی فرهنگی عمل می‌کنند. جایگاه مسجد به عنوان مرکز تجمع مسلمانان، در سپهر تمدن نوین اسلامی به معنای ایجاد پیوند‌های هویتی مشترک، بازتعریف معنای مدارا و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، و تقویت انسجام اجتماعی است. این جایگاه، از طریق حضور در محلات، مدارس، دانشگاه‌ها، و فضا‌های عمومی، به شکل‌گیری شبکه‌های همبستگی و مشارکت اجتماعی کمک می‌کند و با تعامل با سایر نهاد‌های مدنی، فرهنگی و آموزشی، نقش تسهیل‌گر را ایفا می‌کند.

مسجد و محیط زیست

مسجد به عنوان فضایی برای تربیت اخلاقی و معنوی افراد عمل می‌کند. از طریق برنامه‌های آموزشی دینی، منابر، جلسات اخلاقی و مشاوره، مسجد می‌تواند ارزش‌های اسلامی مانند امانت‌داری، انصاف، احترام به دیگران، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و عدالت را تقویت کند. حضور روحانیون، مدرسین علوم دینی و فعالان اجتماعی در مسجد، امکان ارائه الگوی‌های رفتاری مؤثر برای نوجوانان و جوانان را فراهم می‌آورد. این فرایند به شکل‌دهی به هویت اخلاقی-اخلاقی جامعه منجر می‌شود و در کنار آموزش‌های علمی، به تقویت شخصیت و رویکرد‌های اخلاقی جوانان می‌پردازد. همچنین، اعمالی مانند مباحثه‌های اخلاقی، کارگاه‌های تربیتی، و فعالیت‌های داوطلبانه در مسجد می‌تواند به تعمیق معنویت فردی و اجتماعی کمک کند.

مسجد به عنوان محور فرهنگ عملی اسلامی، اثر قابل توجهی بر سبک زندگی دارد. با ارائه آموزش‌های مرتبط با اصول خانواده، رفتار اجتماعی، مصرف مسئولانه، حفظ محیط زیست، و اصول اخلاقی در فضای عمومی، مسجد می‌تواند به شکل‌گیری یک سبک زندگی اسلامی-ایرانی توجه کند. مسجد در این عصر باید منادی حفظ محیط زیست باشد. این نقشِ هویت‌بخش با توجه به مؤلفه‌های ملی-اسلامی در ایران، ترکیبی از باور‌های دینی و ارزش‌های ملی را ارائه می‌دهد و به ایجاد هم‌افزایی میان هویت دینی و هویت ملی می‌انجامد.

در بحبوحه چالش‌های فزاینده زیست‌محیطی، نگاه‌ها به سوی مراکز تأثیرگذار اجتماعی و فرهنگی معطوف شده است. در این میان، مساجد با جایگاه رفیع و نفوذ گسترده خود در میان اقشار مختلف جامعه، باید نقشی فعال‌تر و محوری‌تر در ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست ایفا کنند؛ نقشی که تاکنون کمتر مورد توجه و بهره‌برداری قرار گرفته است.

مساجد، به عنوان قلب تپنده محلات و کانون‌های معنوی، پتانسیل عظیم و بالقوه‌ای برای تبدیل شدن به «منادیان محیط زیست» دارند. اما سوال اینجاست: چرا این پتانسیل تا به امروز به طور کامل شکوفا نشده است؟

فاصله از پتانسیل تا واقعیت

علی‌رغم آموزه‌های غنی اسلامی در باب حفاظت از طبیعت و اهمیت آن، در عمل، اقدامات زیست‌محیطی در بسیاری از مساجد بسیار محدود یا حتی غایب است. این در حالی است که می‌توان با گام‌های ساده، اما مؤثر، تحولی عظیم در این حوزه رقم زد:

متأسفانه در بسیاری از وضوخانه‌های مساجد، هنوز هم شاهد هدررفت قابل توجه آب هستیم؛ شیرآلات قدیمی و عدم آموزش نحوه صحیح وضو، به این مشکل دامن می‌زند. مصرف برق برای سیستم‌های روشنایی قدیمی و تهویه نیز، بار مالی و زیست‌محیطی قابل توجهی را تحمیل می‌کند. مساجد باید به الگوی مدیریت بهینه آب و انرژی تبدیل شوند. نصب شیرآلات کاهنده مصرف، جایگزینی لامپ‌های کم‌مصرف و سیستم‌های هوشمند روشنایی و تهویه، از ضروری‌ترین اقدامات است. همچنین، آموزش عملی نمازگزاران در زمینه صرفه‌جویی، باید در اولویت قرار گیرد.

فضای سبز؛ بیش از چند گلدان

فضای سبز در بسیاری از مساجد به چند گلدان محدود شده یا حتی وجود ندارد. این در حالی است که مساجد می‌توانند ریه‌های سبز محله باشند. مساجد باید در توسعه فضای سبز و کاشت گونه‌های بومی و مقاوم پیشقدم شوند. ایجاد باغچه‌های کوچک، کاشت درختان سایه‌دار و حتی استفاده از بام‌های سبز (در صورت امکان)، می‌تواند به بهبود کیفیت هوای محله و کاهش دمای محیط کمک کند.

نقش منبر و امام جماعت در ترویج فرهنگ محیط زیست، کمتر از حد انتظار ظاهر شده است. با وجود تاکید فراوان دین مبین اسلام بر اهمیت طبیعت، هنوز هم کمتر شاهد خطبه‌ها و سخنرانی‌های جامع و هدفمند در این زمینه هستیم. امامان جماعت و خطبا باید با استناد به آیات و روایات، اهمیت حفظ محیط زیست را به طور منظم و جذاب تبیین کنند. برگزاری سلسله مباحث با موضوعاتی نظیر اخلاق محیط زیستی در اسلام و دعوت از کارشناسان برای ارائه اطلاعات تخصصی، از ضروریات است. نباید فراموش کرد که تأثیرگذاری کلام عالم دینی در این زمینه، بی‌نظیر است.

متأسفانه، بسیاری هنوز به فعالیت‌های زیست‌محیطی به چشم یک برنامه جانبی نگاه می‌کنند، نه یک رسالت اصلی. مساجد باید به مراکز فعال برای برگزاری کارگاه‌های آموزشی عملی، سازماندهی کمپین‌های پاکسازی محله با مشارکت نمازگزاران، و برگزاری رویداد‌های فرهنگی-هنری با محوریت محیط زیست تبدیل شوند. تشکیل گروه‌های محیط زیستی مسجدی از جوانان و نوجوانان، می‌تواند به پویایی و استمرار این فعالیت‌ها کمک کند.

نقش امام جماعت در این تحول، محوری و بی‌بدیل است. امامان جماعت باید نه تنها از نظر گفتاری، بلکه در عمل نیز الگوی رعایت اصول زیست‌محیطی باشند. مشارکت مستقیم ایشان در فعالیت‌های پاکسازی، تفکیک زباله، و حمایت از طرح‌های سبز، می‌تواند مشوقی قوی برای نمازگزاران باشد. همچنین، باید ارتباط فعالی با سازمان‌های محیط زیست و شهرداری برای اجرای طرح‌های مشترک برقرار شود.

مساجد، به عنوان ریشه‌دارترین نهاد‌های اجتماعی و معنوی، ظرفیتی بی‌بدیل برای هدایت جامعه به سوی آینده‌ای سبزتر دارند. زمان آن رسیده است که این پتانسیل از حالت بالقوه خارج شده و به فعلیت برسد. با همت، برنامه‌ریزی و تعهد متولیان و امامان جماعت، مساجد می‌توانند به «چراغ‌های سبز» محلات تبدیل شوند و به رسالت عظیم خود در قبال محیط زیست، این ودیعه الهی، عمل کنند. این وظیفه‌ای است که نه تنها دین، بلکه آینده نسل‌های آتی بر دوش مساجد می‌گذارد.

نوآوری و پویایی در فعالیت‌های مسجدی، همراه با حفظ اصول دینی و اخلاقی، کلید اصلی برای جذب نوجوانان و جوانان و ایجاد یک سپهر تمدن نوین اسلامی پویا و پایدار است. پاسخگویی به نیاز‌های روز، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، و ایجاد فضایی امن و الهام‌بخش برای جوانان، می‌تواند مسجد را به عنوان مرکز تعالی فردی و اجتماعی در آینده‌ای روشن و امیدآفرین تثبیت کند.

منبع: مهر