باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - در حالی که جهان با تنش‌های فزاینده ژئوپلیتیک دست و پنجه نرم می‌کند، دو خبر برجسته در روز‌های اخیر، افق روشنی را برای روابط ایران و روسیه ترسیم کرده است. دیروز، وزارت امور خارجه روسیه رسماً اعلام کرد که معاهده جامع همکاری استراتژیک ۲۰ ساله میان تهران و مسکو، که در ژانویه ۲۰۲۵ به امضا رسیده بود، وارد فاز اجرایی شده است. امروز نیز مقامات ایرانی این خبر را تأیید کردند و تأکید ورزیدند که این سند، پایه‌ای محکم برای تعمیق روابط دوجانبه در عرصه‌های گوناگون فراهم می‌آورد. این رویداد نه تنها نمادی از تعهد دو کشور به تقویت پیوند‌های راهبردی است، بلکه در بستر احیای غیرقانونی مکانیسم اسنپ‌بک تحریم‌های سازمان ملل متحد توسط قدرت‌های اروپایی، پیامی قدرتمند از مقاومت در برابر فشار‌های یک‌جانبه‌گرایانه به شمار می‌رود. اجرایی شدن این قرارداد در برهه‌ای پیچیده از روابط بین‌الملل، فرصتی طلایی برای تهران فراهم می‌کند تا با اتکا به شریک شمالی خود، از برخی چالش‌های تحریمی و دیپلماتیک عبور کند.
معاهده‌ای برای آینده: پایه‌های همکاری استراتژیک ایران و روسیه
معاهده جامع همکاری استراتژیک میان ایران و روسیه، بیش از یک سند اقتصادی و یا دیپلماتیک است؛ آن، نقشه راهی برای هم‌افزایی در برابر طوفان‌های جهانی به حساب می‌آید. این معاهده، که در ۲۸ دی ۱۴۰۳ (۱۷ ژانویه ۲۰۲۵) در مسکو به امضای رؤسای جمهور دو کشور رسید، حوزه‌های گسترده‌ای از جمله سیاست، امنیت، اقتصاد، انرژی، فرهنگ و فناوری را در بر می‌گیرد. برای روسیه، که درگیر جنگ اقتصادی با غرب است، این قرارداد به معنای دسترسی به بازار‌های پویای خاورمیانه آسیای شرقی است. مسکو، که از سال ۲۰۱۴ تحت تحریم‌های غربی قرار دارد، در ایران شریکی می‌بیند که می‌تواند زنجیره تأمین انرژی اوراسیا را تکمیل کند. بر اساس گزارش‌های تحلیلی مؤسسه‌های معتبر، این همکاری می‌تواند حجم تجارت دوجانبه را از سطح کنونی حدود ۵ میلیارد دلار به بیش از ۳۰ میلیارد دلار در سال‌های آتی برساند، به ویژه از طریق پروژه‌های مشترک در حوزه گاز و حمل‌ونقل.
پیام مقاومت: اجرایی شدن قرارداد در سایه تحریم‌های غیرقانونی
برای ایران، این معاهده همچون دروازه‌ای بزرگ در ساختار تحریم‌های غربی عمل می‌کند. تهران، که از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و اعمال تحریم‌های ثانویه رو‌به‌رو شده، در روسیه متحدانی مطمئن می‌بیند که نه تنها از اجرای تحریم‌های غربی امتناع می‌ورزند، بلکه در مجامع بین‌المللی از حقوق ایران دفاع می‌کنند. اجرایی شدن این قرارداد در زمانی حساس – درست همزمان با فعال‌سازی اسنپ‌بک توسط سه قدرت اروپایی– نشان‌دهنده عمق استراتژیک این روابط و کارامدی قراردادجامع همکاری میان دو کشور است. مکانیسم اسنپ‌بک، که بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد است، قرار بود ابزار بازگشت‌پذیری تحریم‌ها علیه برنامه هسته‌ای ایران باشد، اما احیای آن توسط اروپا بدون اجماع شورای امنیت، از نظر حقوقی و سیاسی، فاقد اعتبار است. روسیه، به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت، این اقدام را «غیرقانونی» و «یک‌جانبه» خوانده و تأکید کرده که اجرای این تحریم‌ها برای مسکو، الزام‌آور نیست.
دیپلماسی همگرا: دفاع روسیه از ایران در شورای امنیت
ریاست ماهانه روسیه بر شورای امنیت سازمان ملل متحد در اکتبر ۲۰۲۵، فرصتی بی‌بدیل برای برجسته کردن این همسویی فراهم آورده است. واسلی نبنزیا، نماینده دائم روسیه در سازمان ملل، در نخستین روز ریاست ۱۰ مهر (۲ اکتبر)، در کنفرانس مطبوعاتی خود، بار دیگر بر غیرقانونی بودن اسنپ‌بک تأکید ورزید و اعلام کرد: «ما این مکانیسم را به رسمیت نمی‌شناسیم و تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران، دو هفته دیگر به پایان می‌رسد.» این اظهارات، که با حمایت از حقوق ایران در چارچوب برجام همراه بود، نه تنها دفاع از تهران را به سطحی رسمی ارتقا داد، بلکه نقطه قوتی کلیدی در روابط دو کشور به شمار می‌رود. تحلیل‌گران در گزارش‌های اخیر خود، این اقدام را «نمادی از دیپلماسی همگرا» توصیف کرده‌اند، جایی که روسیه از جایگاه ریاست خود برای پیشبرد منافع مشترک استفاده می‌کند. این حمایت دقیقاً منطبق بر بند‌های سیاسی معاهده جامع است؛ بندی که بر «همکاری در مجامع بین‌المللی برای حفظ صلح و امنیت» و «دفاع متقابل از منافع یکدیگر» تأکید دارد.
اقتصاد ضدتحریمی: جهش تجارت دوجانبه در بستر معاهده
اجرایی شدن معاهده در سایه بازگشت تحریم‌های غربی، پیامی روشن به جهان مخابره می‌کند: تحریم‌ها، هرچند ابزار فشار غرب باشند، از سوی شرکای کلیدی ایران، بی‌اثر خواهند ماند. روسیه، که خود قربانی تحریم‌های مشابه است، اجرای آنها علیه ایران را نادیده می‌گیرد و این رویکرد، الگویی عملی برای دیگر بازیگران جهانی ارائه می‌دهد. اعضای گروه بریکس و سازمان همکاری شانگهای، که ایران به تازگی به عضویت کامل آنها درآمده، می‌توانند از این مدل برای خنثی‌سازی فشار‌های یک‌جانبه الهام بگیرند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که تجارت غیرتحریمی میان روسیه و ایران در سال ۲۰۲۵ بیش از ۴۰ درصد رشد داشته، عمدتاً از طریق مبادلات تهاتری و ارز‌های ملی. این الگو، نه تنها بی‌اهمیتی تحریم‌ها را اثبات می‌کند، بلکه نشان می‌دهد چگونه دو کشور می‌توانند مبتنی‌بر مفاد قرارداد جامع همکاری زنجیره‌های اقتصادی مستقل از دلار ایجاد کرده و از این طریق ساختار تحریم‌های غربی را کم اثر و یا بی‌اثر کنند.
امنیت و ثبات: نقش همکاری ایران و روسیه در منطقه
اهمیت این قرارداد برای دو کشور، فراتر از جنبه‌های اقتصادی است وآن، ستونی برای امنیت منطقه‌ای به شمار می‌رود. در خاورمیانه‌ای پرتلاطم، جایی که تنش‌های اسرائیل-فلسطین و درگیری‌های سوریه ادامه دارد، و یا درگیری‌های فریز شده قفقاز، ایران و روسیه می‌توانند با هماهنگی در این مناطق، ثبات و امنیت خود را تقویت کنند. قرارداد جامع همکاری میان دو کشور، بند‌هایی اختصاصی برای «همکاری امنیتی و ضدتروریستی» دارد که می‌تواند به مقابله با تهدیدات مشترک، از جمله نفوذ ناتو در مرز‌های شمالی ایران، کمک کند. برای تهران، این همکاری فرصتی است تا در شرایط پیچیده بین‌المللی – از جنگ اوکراین گرفته تا رقابت آمریکا-چین – نقش فعالی ایفا کند.
جهان چندقطبی: الگوی بریکس و شانگهای در روابط دو کشور
برای ایران، این قرارداد به معنای اهرمی قوی در مذاکرات احتمالی آینده است. تهران می‌تواند با اتکا به وتوی روسی، از احیای کامل تحریم‌ها جلوگیری کند. تحلیل‌گران این شراکت را «ضدتحریمی» توصیف کرده‌اند، زیرا دو کشور با ایجاد سیستم‌های پرداخت مستقل، وابستگی به سوئیفت را قطع می‌کنند. ایران می‌تواند از نفوذ روسیه در بریکس برای جذب سرمایه‌گذاری‌های هندی و برزیلی استفاده کند، یا از طریق شانگهای، امنیت مرز‌های شرقی خود را با چین ایمن سازد. چنین رویکردی، ایران را از انزوای تحریمی خارج کرده و به بازیگری کلیدی در «جهان چندقطبی» تبدیل می‌کند.
انرژی و فناوری: افق‌های جدید همکاری تهران و مسکو
در عرصه اقتصادی، مزایای قرارداد برای ایران بی‌شمار است. پروژه خط لوله گاز ایران-روسیه، که در چارچوب معاهده پیش می‌رود، می‌تواند تهران را به هاب گازی منطقه تبدیل کند و درآمد‌های ارزی را تضمین نماید. علاوه بر این، همکاری در حوزه فناوری‌های نوین – از هوش مصنوعی تا نانوتکنولوژی – ایران را از وابستگی به غرب رها می‌سازد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که تجارت دوجانبه در بخش کشاورزی و مواد خام، در نیمه نخست ۲۰۲۵، ۲۵ درصد افزایش یافته، که این امر به ثبات غذایی ایران کمک شایانی کرده است. برای روسیه نیز، دسترسی به بنادر ایرانی در خلیج فارس، مسیر‌های تجاری به اقیانوس هند را کوتاه می‌کند و هزینه‌های لجستیکی را کاهش می‌دهد.
افق‌های جدید همکاری تهران و مسکو
در برهه فعلی، جایی که جهان با بحران‌های انرژی، غذایی و امنیتی رو‌به‌رو است، ایران می‌تواند از رابطه با روسیه به عنوان سکویی برای جهش استفاده کند. این همکاری، نه تنها تحریم‌ها را بی‌اثر می‌سازد، بلکه ایران را به عنوان قطب انرژی اوراسیا تثبیت می‌کند. با پیوستن به بریکس، تهران می‌تواند از صندوق توسعه این گروه برای پروژه‌های زیرساختی بهره ببرد، و از طریق شانگهای، امنیت مرز‌های خود را تقویت نماید. آینده روابط ایران و روسیه، روشن و امیدوارکننده است؛ آینده‌ای که در آن، دوستی دیرینه، میوه‌های شیرین صلح و رفاه را به بار می‌آورد.

*کارشناس مسائل روسیه و قفقاز