باشگاه خبرنگاران جوان؛ عاشوری - افزایش کشف لاشه فک‌های خزری در سواحل شمال کشور در سال‌های اخیر و تهدید بقای تنها پستاندار دریای خزر، موجب نگرانی کارشناسان محیط زیست و دوستداران حیات وحش شده است. گرفتار شدن در تور‌های ماهیگیری، بیماری، برخورد با شناورها، شکار توسط صیادان در حوزه شمال دریای خزر، آلودگی‌های زیست محیطی و کاهش ذخایر غذایی همواره از جمله تهدید‌های اصلی این گونه کمیاب اعلام شده است.

فک خزری، تنها پستاندار دریای خزر و بومی این دریا است. طول بدن نر‌ها حدود ۱۵۰ سانتیمتر و ماده‌ها حدود ۱۴۰ سانتیمتر و وزن آنها حدود ۸۵ کیلوگرم است. بدن دوکی شکل، چشم‌های نسبتا درشت و سبیل‌های بلند و کلفتی دارد. این موجودات زیبا در آب‌های بخش جنوبی و میانی دریای خزر از جمله ایران زندگی می‌کنند و زمستان‌ها برای زایمان به مناطق یخی شمال این دریا مهاجرت می‌کنند.

فک‌های خزری ۳ دوره زندگی شامل چرا و تغذیه، جفت گیری و تولید مثل و مو ریزان دارند. آنها بهار و تابستان و پاییز را برای گذراندن دوره تغذیه و رسیدن به منابع غذایی در آب‌های عمیق و معتدل بخش‌های میانی و جنوبی دریای خزر و سواحل شمالی ایران سپری می‌کنند. آنها باید تا آخر تابستان با مصرف منابع غذایی در دریا به ویژه کیلکا و کفال ۵۰ درصد وزن از دست رفته خود را جبران و احیا کنند.

فقط گروهی از فک‌ها که به بلوغ رسیده و قادر به تولید مثل هستند، در فصل زمستان به سواحل شمالی خزر سفر می‌کنند تا توله‌های خود را روی سطوح یخ‌زده آب به دنیا آورند. دوره جفت گیری و تولید مثل که حدود یک یا ۲ ماه طول می‌کشد را در یخ‌های قطور سواحل روسیه و قزاقستان می‌گذرانند. 

زادآوری آنها به صورت سالانه و هر بار یک توله است. توله‌ها در بدو تولد به رنگ کاملا سفید بوده و این پوشش بعد از حدود یک ماه به رنگ اصلی آنها یعنی قهوه‌ای یا طوسی به همراه لکه‌هایی روی پشت تبدیل می‌شود. فک‌ها در ۵ تا ۷ سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر آنها حدود ۳۰ سال است.

انسان‌ها، بزرگترین تهدید فک‌های خزری

بزرگترین دشمن این حیوان، انسان است که (خواسته یا ناخواسته) به بهانه‌های گوناگون دست به کشتار فک‌ها می‌زند. همه ساله تعداد زیادی فک در تور‌های ماهیگیران گرفتار می‌شوند. آلودگی‌های نفتی، پساب‌های صنعتی و کشاورزی، زباله‌های خانگی، آلودگی‌های صوتی، ساخت و ساز‌های بیش از حد و تخریب سواحل امن مناسب استراحت این حیوان و بسیاری دیگر از عوامل همچون شیوع ویروس دیستمپر و ورود گونه‌های مهاجم شانه دار ژله‌ای به دریای خزر (که تخم و لارو ماهی‌ها به ویژه کیلکا را می‌خورد) دست به دست هم داده تا قلمرو این موجودات را تخریب و ناامن سازد.

فک‌های خزری از نظر اکولوژیک نقشی کلیدی در حفظ تعادل زنجیره غذایی دریای خزر ایفا می‌کنند و نابودی آنها می‌تواند این اکوسیستم را به خطر اندازد. این تنها پستاندار بومی دریای خزر از سال ۲۰۰۸ میلادی در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده گونه‌های در معرض انقراض قرار گرفته است.

گزارش‌های متعدد از افزایش نگران کننده تلفات مشکوک گونه نادر «فک خزری» طی چند سال گذشته حکایت دارد؛ موضوعی که هشداری برای وخامت اکوسیستم دریای خزر نیز به شمار می‌آید.

افزایش شمار تلفات فک‌های خزری به ۵۸ قلاده در سواحل گیلان

عباس عاشوری، رئیس اداره زیست‌بوم دریایی محیط زیست گیلان در گفت‌و‌گو با باشگاه خبرنگاران جوان از تداوم کشف لاشه‌های فاسد فک‌های خزری در سواحل این استان خبر داد و گفت: در روز‌های اخیر، پس از بارندگی‌ها و طوفان، ۴ لاشه دیگر در سواحل بندر انزلی و بوجاق کیاشهر مشاهده شد، بنابراین شمار تلفات تنها پستاندار دریای خزر از ابتدای امسال تاکنون به ۵۸ قلاده در سواحل گیلان رسیده است.

او با بیان اینکه بیشترین لاشه‌های این گونه جانوری در سواحل شهرستان‌های بندر انزلی، بندر کیاشهر و رشت کشف شده است، افزود: بیشترین تلفات فک‌های خزری در بازه زمانی ۲۰ شهریور تا پایان مهر ماه همزمان با بارندگی‌ها و مواج شدن دریای خزر در این سواحل ثبت شده است.

علت مرگ فک‌های خزری هنوز مشخص نیست

رئیس اداره زیست‌بوم دریایی گیلان با تأکید بر اینکه طی این مدت لاشه اغلب فک‌های تلف شده در وضعیت پیشرفته فساد و پوسیدگی قرار داشت و به همین دلیل امکان تعیین دقیق علت مرگ آنها فراهم نبوده است، تصریح کرد: در بررسی‌های میدانی مشخص شد؛ این حیوانات چند روزی (بین ۱۰ تا ۱۴ روز) است که در دریا تلف شده و به همراه جریان مواج آب به ساحل آورده شده‌اند، بنابراین با توجه به وضعیت لاشه‌ها که اغلب به دلیل ماندن طولانی‌مدت در دریا متلاشی شده‌اند، امکان نمونه برداری علمی از آنها وجود نداشته است.

عاشوری همچنین به احتمال نقش بیماری‌ها در این مرگ و میر‌ها اشاره کرد و گفت: برخی از تلفات ممکن است ناشی از ابتلا به ویروس آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان یا ویروس دستمپر باشد به همین دلیل پس از مشاهده لاشه‌ها، بلافاصله اقدامات دفن بهداشتی در محل انجام می‌شود تا از انتقال احتمالی بیماری به حیوانات دیگر جلوگیری شود.

به گفته او، منشاء این مرگ و میر‌ها هنوز مشخص نیست و تحقیق‌های کارشناسان مرکز حفاظت فک خزری برای کشف علت مرگ این پستانداران همچنان ادامه دارد، اما بررسی‌های اولیه  حاکی از احتمال وقوع یک مرگ دسته‌جمعی و ناگهانی است که می‌تواند ناشی از یک عامل طبیعی یا غیرطبیعی باشد. 

به لاشه فک‌ها دست نزنید

در پی افزایش مشاهده لاشه‌های فک در سواحل گیلان، اداره کل حفاظت محیط زیست استان هشدار داد: شهروندان از هرگونه تماس، جابه جایی یا نزدیکی به لاشه فک‌ها جدا خودداری کنند و در اسرع وقت موضوع را به ادارات محیط زیست، دامپزشکی یا دهیاری‌های محلی اطلاع دهند تا اقدامات لازم جهت بررسی علت مرگ و کنترل بهداشتی صورت گیرد.

با توجه به اینکه تاکنون گزارشی از مرگ و میر در سایر گونه‌های دریایی دریای خزر دریافت نشده است، احتمال وجود یک عامل ویروسی به عنوان علت اصلی این تلفات مطرح است. این مرگ و میر‌ها عمدتا در بخش‌های میانی دریا رخ داده و با مواج شدن دریا و در زمان بارندگی‌ها، لاشه‌ها به ساحل منتقل شده‌اند؛ بنابراین ضروری است تا زمان مشخص شدن علت دقیق این تلفات، تمامی شهروندان و نهاد‌های محلی همکاری لازم داشته باشند تا از گسترش احتمالی ویروس (در صورت تأیید و اثبات) به سایر پستانداران ساحلی مانند ممانعت به عمل آورند.

اقدامات حفاظت از گونه در معرض انقراض فک‌های خزری

پس از به صدا در آمدن زنگ خطر برای تنها پستاندار دریای خزر، برنامه‌های متنوعی برای حفاظت از این میراث طبیعی از سوی نهاد‌های دولتی و غیردولتی آغاز شد.

برگزاری کارگاه آموزشی و اطلاع‌رسانی با محوریت حفاظت از فک خزری از جمله این اقدامات است که با حضور مسئولان، کارشناسان و نمایندگان جوامع بهره‌بردار دریای خزر به معرفی این گونه در خطر انقراض، بررسی تهدیدات زیستی آن، آگاهی افزایی و جلب مشارکت صیادان پرداخته است. 

در این کارگاه نمایندگانی از حوزه معاونت صید و بنادر دریانوردی سازمان شیلات ایران، مدیران و کارشناسان اداره کل شیلات گیلان و همراهی بیش از ۶۰ نفر از نمایندگان شرکت‌های تعاونی پره صیادی، اعضای شورای صیادان استان و نمایندگان شرکت گاز و توزیع برق منطقه‌ای حضور داشتند. 

در این گردهمایی همچنین از صیادان خواسته شد در صورت مشاهده فک زنده یا لاشه آن، موضوع را به ادارات حفاظت محیط زیست شهرستان‌ها یا دهیاران اطلاع دهند تا اقدامات لازم صورت گیرد.

جشنواره مجسمه‌های شنی با موضوع فک خزری در بندر کیاشهر

جشنواره بادبادک‌ها و ساخت مجسمه‌های شنی با موضوع فک خزری یکی دیگر از اقدامات حفاظت از این گونه در معرض انقراض است که در طرح سالمسازی دریا در بندر کیاشهر برگزار شد.

یعقوب رخش بهار، سرپرست پارک ملی خشکی - دریایی بوجاق هدف از برگزاری این جشنواره را ارتقای نشاط اجتماعی و آموزش مفاهیم محیط زیستی به کودکان اعلام کرد و گفت: جشنواره بادبادک‌ها و ساخت مجسمه‌های شنی با موضوع فک خزری با همکاری هیئت ورزش‌های همگانی شهرستان آستانه اشرفیه و با مشارکت خانواده‌ها با محوریت آموزش، سرگرمی و تقویت تعامل اجتماعی برگزار شده است.

او با اشاره به بخش‌های جنبی این جشنواره افزود: کارگاه‌های ساخت بادبادک، نقاشی، بازی‌های فکری و ورزشی و نیز مجسمه‌سازی شنی با موضوع فک خزری از جمله برنامه‌هایی بود که با استقبال کودکان همراه و زمینه‌ساز آموزش‌های غیرمستقیم و تعامل خانواده‌ها شد.

سفیران کوچک، مأموریت بزرگ

در برنامه‌ای دیگر به منظور ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری محیط زیستی در نسل آینده از ۶۴ دانش‌آموز پیش‌دبستانی و دبستانی که در پاکسازی ساحل زیباکنار مشارکت داشتند، تجلیل و به همه دانش‌آموزان هدایایی با مضمون آگاهی‌رسانی درباره فک خزری اهدا شد تا آنها به عنوان حامیان محیط زیست شناخته شوند.

رئیس اداره محیط زیست دریایی استان گیلان با تأکید بر نقش کلیدی کودکان در آینده محیط زیست، اجرای این نوع برنامه‌ها را نمونه‌ای از تلفیق آموزش، مشارکت اجتماعی و فرهنگسازی محیط زیستی در نسل آینده دانست و گفت: بدون شک نسل آموزش دیده با آگاهی، مسئولیت‌پذیری و عشق به طبیعت بهتر می‌تواند در حفظ و بقای گونه‌های ارزشمند دریایی همچون فک خزری موثر باشد.

تلفات فک‌های خزری، تراژدی بزرگ زیست محیطی 

بر اساس آنچه تاکنون درباره مرگ فک‌های خزری اعلام شد، مشخص شده است که تقریبا تمامی لاشه‌های مشاهده شده در شرایطی به سواحل گیلان رسیده‌اند که دست کم یکی دو هفته از مرگشان گذشته بود، موضوعی که نشان می‌دهد مرگ این جانوران احتمالا در مناطق شمالی دریای خزر اتفاق افتاده است و سپس لاشه‌ها بر اثر جریان‌های آبی به سواحل ما منتقل شده‌اند.

و دیگر آنکه افزایش مرگ و میر فک‌ها در سواحل دریای خزر در سال‌های اخیر نشان از یک فاجعه زیست محیطی دارد. تراژدی بزرگی که همچنان بر پایه فرض و احتمال پیش می‌رود؛ از تأثیر آلودگی دریای خزر در تلف شدن این گونه گرفته تا قربانی شدن در دام‌های صیادان یا شیوع دوباره یک بیماری و ... 

حال که صدای زنگ خطر انقراض فک‌های خزری بیشتر از همیشه به گوش می‌رسد، آنچه نباید فراموش کرد این است که نابودی یا نجات فک خزری که در رأس هرم غذایی دریای خزر قرار دارد، تأثیر مستقیمی بر چرخه حیات این اکوسیستم دارد، بنابراین جا دارد تمهیدات و اقدامات جدی تری در زمینه حفاظت از این گونه جانوری اندیشیده و انجام شود.