معرفی خاک و انواع آن/چند نوع خاک در ایران وجود دارد؟

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان؛   خاک، واژه‌ای که با شنیدنش تصویری از کویر به ذهن می‌رسد و یا تله‌ای از خاک که در گوشه‌ای افتاده است!

خاک‌ها مخلوطی از مواد آلی و سنگ‌ها هستند و انواع مختلفی دارند که برای دسته بندی آن‌ها سیستم‌های خاصی وجود دارد.

در همین راستا باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا خاک، انواع آن و خاک‌های موجود در ایران را بررسی نماید، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.

خاک چیست؟

خاک‌ها مخلوطی از مواد معدنی و آلی هستند که از تخریب سنگ‌ها در نتیجهٔ هوازدگی بوجود می‌آیند که البته نوع و ترکیب خاک‌ها در مناطق مختلف بر حسب شرایط ناحیه فرق می‌کند. مقدار آبی که خاک‌ها می‌توانند بخود جذب کنند، از نظر کشاورزی و همچنین در کار‌های خانه‌سازی٬ راه‌سازی و ساختمانی دارای اهمیت بسیاری است که این مقدار در درجهٔ اول بستگی به اندازهٔ دانه‌های خاک دارد.

بیشتر بخوانید: تولید حدود ۵۴ درصد خاک نسوز کشور در فارس

هرچه دانهٔ خاک ریزتر باشد، آب بیشتری را به خود جذب می‌کند که این خصوصیت برای کار‌های ساختمان‌سازی مناسب نیست. بطور کلی خاک خوب و حد واسط از دانه‌های ریز و درشت تشکیل یافته‌است. تشکیل خاک‌ها به گذشت زمان، مقاومت سنگ اولیه یا سنگ مادر، آب و هوا، فعالیت موجودات زنده و بالاخره توپوگرافی ناحیه‌ای که خاک در آن تشکیل می‌شود بستگی دارد. خاک در اسلام یکی از پاک‌کننده‌ها محسوب می‌شود.

خارجی‌ترین بخش زمین از خاک تشکیل شده‌است. خاک محصول فرسایش و خردشدگی سنگ‌هاست.

لایه‌های خاک

اگر می‌خواهید درباره خاک مطالعه می‌کنید، مفید است که بیلی را در دست بگیرید و سوراخی نسبتاً بزرگی را در آن ایجاد کنید. این سوراخ باید طوری باشد که سطح عمودی خاک تا سنگ زیرین آشکار شود. به این شرایط نیمرخ خاک گفته می‌شود. نیمرخ خاک چیزی مثل اثر انگشت خاک است. نیمرخ یک خاک به خاطر عواملی مثل رنگ، بافت، ساختار، ضخامت و همچنین ترکیب شیمیایی اش با نیمرخ خاک‌های دیگر متفاوت است.

هر لایه نیم رخ خاک، لایه خاک نامیده می‌شود. این لایه‌ها با حروف از هم مشخص می‌شوند. لایه A.، لایه بالایی و نزدیک‌ترین لایه به سطح است. شما می‌توانید این لایه را همان خاک سطحی در نظر بگیرید. به این ترتیب حرف A. که در رأس حروف الفبا است به لایه سطحی اطلاق می‌شود. هنگامی که به لایه‌های عمیق‌تر نیمرخ خاک حرکت می‌کنید، به لایه‌های B. و C. می‌رسید. به طور کلی سه لایه اصلی داریم و بقیه لایه‌ها فرعی محسوب می‌شوند. لایه R. نیز لایه سنگ بستر است.

انواع مواد تشکیل دهنده خاک‌ها

خاک ابتدا به کندی به صورت سنگ تشکیل می‌شود و بعد بر اثر فرسایش در نزدیکی سطح زمین به صورت ذرات ریز (ماده منشأ) در می‌آید. مواد آلی هم با مواد غیر آلی (ذرات سنگ، مواد معدنی و آب) مخلوط می‌شوند تا خاک تشکیل شود.

موادی که خاک‌ها را تشکیل می‌دهند به چهار قسمت تقسیم می‌شوند:

 مواد سخت موجود در خاک:

مواد سخت خاک را ترکیبات معدنی تشکیل می‌دهند، ولی ممکن است دارای مقداری مواد آلی نیز باشند. البته این ترکیبات معدنی موجود در خاک از تخریب سنگ‌های اولیه یا سنگ مادر حاصل شده‌اند که گاهی اوقات همراه با مواد تازه کلوئیدی و نمک‌ها است.

موجودات زنده در خاک‌ها:

تغییراتی که در خاک‌ها انجام می‌پذیرد بوسیله موجودات زنده در خاک انجام می‌گیرد. قبل از همه ریشه گیاهان، باکتری‌ها، قارچها، کرم‌ها و بالاخره حلزون‌ها در این تغییرات شرکت دارند.

آب موجود در خاک‌:

آبی که در خاک وجود دارد حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته این مواد حمل شده برای رشد و نمو گیاهان به مصرف می‌رسد.

ببینید: یخچال دماوند آب شد

آب موجود در خاک‌ها از باران و آب‌های نفوذی، آب جذب شده و بالاخره آب‌های زیرزمینی تشکیل شده که در مواقع خشکی از محل خود خارج شده و بمصرف می‌رسد.

هوای موجود در خاک:

هوا همراه با آب در خوه‌های خاک‌ ها وجود دارد که البته این هوا از ضروریات رشد و نمو گیاهان و ادامه حیات حیوانات می‌باشد. مقدار اکسیژنی که در هوای موجود در خاک وجود دارد از دی اکسید کربن کمتر است و این بدان علت است که ریشه گیاهان برای رشد و نمو اکسیژن مصرف کرده و دی اکسید کربن پس می‌دهند.

انواع خاک

انواع خاک وجود دارد که هر کدام از خاک‌ها مشخصه‌های بی همتایی از نظر رنگ، بافت، ساختمان و محتویات دارند. عمق خاک هم متفاوت است. نوع خاک در یک منطقه نوع گیاهانی که می‌توانند در آن رشد کنند را تعیین می‌کند.

۱۲ نوع خاک وجود دارد که عبارتند از:

۱. خاک آلفوسولز Alfisols

۲. خاک اریدیسولز (Aridisols)

۳. خاک انتیسول (Entisols)

۴. خاک هیستوسولز (Histosols)

۵. خاک اینسپتیسولز (Inceptisols)

۶. خاک مولیسولز (Mollisols)

۷. خاک اکسیسولز (Oxisols)

بیشتر بخوانید: آشنایی با روشهای نمونه برداری از خاک در ارزوئيه

۸. خاک اسپودوسولز (Spodosols)

۹. خاک آلتیسولز (Ultisols)

۱۰. خاک ژلیسولز (Gelisols)

۱۱. خاک اندیسولز (Andisols)

۱۲. خاک ورتیسولز (Vertisols)

رده‌ها و سیستم‌های نوین طبقه بندی انواع خاک:

۱. خاک آلفی سول‌ها (شامل انواع خاک‌هایی با عناصر بازی زیاد و افق‌های آرجیلیک)

آلفی سول یکی از انواع خاک است در واقع اگر خاکی دارای افق آرجیلیک باشد را خاک آلفی سول می‌نامند وبه معنی خاک‌های پادزول قهوه‌ای خاکستری، چرنوزم فرسوده و پلانوسول‌های وابسته و half bog است و منشا و ریشه لغتی ندارد.

۲. خاک اریدی سول (خاک‌های مناطق خشک)

خاک اریدی سول از دیگر انواع خاک می‌باشد. اگر خاکی بیش از نیم سال خشک باشد و بدون اپی پدون مالیک باشد را خاک اریدی سول مینامند و به معنی خاک‌های بیابانی، خاک‌های بیابانی قرمز رنگ، سیرزوم، سولونچاک، بعضی از خاک‌های قهوه‌ای یا قهوه‌ای متمایل به قرمز و خاک‌های سولونتز است و در زبان لاتین به معنی خشک است.

۳. خاک انتی سول (خاک‌هایی که به تازگی تشکیل شده اند)

به انواع خاک‌هایی که به تازگی تشکیل شده اند خاک انتی سول گویند. اگر خاکی نشانه‌ای از تکامل افق‌های پیدایش درآن دیده نشود و یا بسیار کم باشد را خاک انتی سول می‌نامند و به معنی خاک‌های آزونال و بعضی از خاک‌های low homic gley است و منشا و ریشه لغتی ندارد.

۴. خاک‌های هیستوسول (خاک‌های آلی)

هیستوسول‌ها از انواع دیگر خاک هستند. اگر خاکی دارای بیش از ۳۰ درصد مادۀ آلی تا عمق ۴۰ سانتی متری باشد را خاک هیستوسول می‌نامند و به معنی خاک‌های باتلاقی است و در زبان یونانی به معنای بافت است.

۵. خاک اینسپی سول (انواع خاک‌های نارس با ویژگی‌های شناسایی اندک)

انواع خاکی را گویند که دارای اپی پدون‌های آمبریک، مالیک، پلاگن و یاافق کامبیک باشد و به معنی بعضی خاک‌های جنگلی قهوه‌ای و خاک‌های sol brun acide, low homic gley, humic gley است و در زبان لاتین واژه inceptum به معنای شروع و آغاز است.

۶. خاک‌های مالی سول (شامل انواع خاک‌های علفزار‌های استپی و چمنزارها)

مالی سول از دیگر انواع خاک می‌باشد. اگر خاکی دارای اپی پدون مالیک باشد را خاک مالی سول می‌نامند و به معنی خاک‌های بلوطی، چرنوزم، بیرونیزم، رندزینا، برخی خاک‌های قهوه ای، قهوه‌ای جنگلی و خاک‌های وابسته گلی هومیک و سولونتز است و در زبان لاتین به معنی نرم است.

۷. اکسی سول‌ها (شامل انواع خاک‌های سرشار از سزکویی اکسید با هوادیدگی زیاد مناطق میانی گرمسیری)

اگر خاکی تا عمق ۲ متری دارای افق اکسیک بوده و بدون افق آرجیلیک باشد را خاک اکسی سول می‌نامند وبه معنی خاک‌های لاتریت و خاک‌های لاتوسول است ودر زبان فرانسه به معنی اکسید است.

۸. خاک اسپودوسول‌ها (شامل انواع خاک‌هایی با انباشتگی سزکویی اکسید و هوموس در بخش زیرین خاک)

اگر خاکی درون عمق ۲ متری از سطح خاک دارای افق اسپودیک باشد را خاک اسپودوسول می‌نامند و به معنی خاک‌های پادزول، پادزول قهوه‌ای و پادزول‌های تحت تاثیر آب‌های زیر زمینی است ودر زبان یونانی به معنی خاکستر گیاهی است.

۹. خاک آلتی سول (انواع خاک‌های جنگلی با وضعیت بازی کم)

اگر خاکی دارای افق آرجیلیک باشد، اما اشباع بازی آن در PH برابر ۲/۸ متری از ۳۵ درصد کمتر باشد را خاک آلتی سول می‌نامند و به معنی خاک‌های پادزول زرد رنگ و قرمز رنگ، خاک‌های لاتریتی قهوه‌ای سرخ، پلاسونول‌های وابسته و بعضی از BOGS – HALF است و در زبان لاتین به معنی پایان می‌باشد.

۱۰. خاک ژلیسولز (Gelisols)

۱۱. خاک اندیسول‌ها (خاکستر‌های آتشفشانی)

خاک اندیسول از دیگر انواع خاک می‌باشد در واقع اگر خاکی دارای بیشتر از ۲۵ سانتی متر خصوصیات آتشفشانی و بدون افق آلبیک باشد را خاک اندیسول می‌نامند و به معنی آنئو است و در زبان ژاپنی به معنی خاک سیاه است.

۱۲. خاک ورتی سول (انواع خاک‌های رُسی تیره با ویژگی چروکیدگی و تورم)

خاک ورتی سول از دیگر انواع خاک می‌باشد در واقع اگر خاکی در همۀ افق‌های خود بیش از ۳۰ درصد رُس داشته باشد، خشک باشد و در آن تعدادی شکاف تاعمق ۵۰ سانتی متری دیده شود را خاک ورتی سول می‌نامند و به معنی خاک‌های کروموسول است و در زبان لاتین به معنی چرخیدن است.

انواع خاک از لحاظ سنگ‌های تشکیل دهنده

انواعی از خاک بر حسب دانه‌های تشکیل دهنده خاک و هم‌چنین شرایط میزالوژی و پتروگرافی زمین وجود دارد که عبارتند از:

بیشتر بخوانید: شیخ نشین های عربی با گلدان های ایرانی صاحب جزیره می شوند!

• خاک رسی:

یکی از انواع خاک که می‌توان نام برد خاک رسی است. ذرات رس (Clay) دارای قطری کوچکتر از ۰.۰۰۲ میلی‌متر است و در حدود ۵۰% خاک را تشکیل می‌دهند. خاک‌های رسی، چون دارای دانه‌های بسیار ریزی هستند به خاک سرد معروفند و در مقابل رشد گیاهان مقاومت نشان داده و رشد آن‌ها را محدود می‌کنند.

• خاک‌های سیلتی:

خاک‌های سیلتی از دیگر انواع خاک می‌باشد. ۵۰% این نوع خاک‌ها را ذرات سلیت تشکیل داده است که دارای قطری بین ۰.۰۵ تا ۰.۰۰۲ میلی‌متر است و بر حسب اینکه ناخالصی مثل ماسه، رس و ... بهمراه دارند به نام خاک‌های سیلتی ماسه‌ای و یا سیلتی رسی معروفند.

• خاک‌های ماسه‌ای:

این نوع از خاک‌ها از ۷۵% ماسه تشکیل شده‌اند. قطر دانه‌ها از ۰.۰۶ تا ۲ میلیمتر است و بر حسب اندازه دانه‌های ماسه به انواع خاک‌های ماسه‌ای درشت، متوسط و ریز تقسیم می‌گردند. مقدار کمی رس خاصیت خاک‌های ماسه‌ای را تغییر می‌دهد و این نوع خاک آب را بیشتر در خود جذب می‌کند تا خاک‌های ماسه‌ای که فاقد رس هستند.

• خاک‌های اسکلتی:

خاک‌های اسکلتی از دیگر انواع خاک می‌باشد. خاک‌های اسکلتی به خاک‌هایی اطلاق می‌گردد ک. در حدود ۷۵% آن را دانه‌هایی بزرگتر از ۲ میلی‌متر از قبیل: قلوه سنگ، دیگ و شن تشکیل می‌دهند. این خاک‌ها، آب را به مقدار زیاد از خود عبور می‌دهند و لذا همیشه خشک است.

چند نمونه از انواع خاک در ایران

 خاک‌های رسوبی:

خاک‌های رسوبی از انواع خاک‌های موجود در ایران است که مواد تشکیل دهنده‌ی این نوع از خاک ها، ته نشست رودخانه‌ای است. انواع خاک‌های رسوبی عبارتند از: خاک‌های رسوبی بافت ریز و خاک‌های رسوبی بافت درشت.

خاک‌های رسوبی بافت ریز:

خاک‌های رسوبی بافت ریز از انواع خاک‌های رسوبی می‌باشد که این نوع از خاک‌ها به صورت لایه لایه هستند و در بعضی موارد برخی از افق‌های نیمرخ دارای مواد آلی است. وجود این مواد دلیل بر این است که این خاک مواد آلی دار قدیمی در زیر خاک جدیدتری مدفون گشته است. این خاک‌ها دارای مقدار زیادی کربنات کلسیم است و ممکن است خاک رسوبی، شور نیز باشد.

بیشتر بدانید: گچ پلدختر با کیفیت برتر و نشان جهانی

قابلیت کشاورزی خاک‌های رسوبی بافت ریز:

این نوع از خاک چنانچه شور نباشد انواع مختلف گیاهان از قبیل: گندم، جو، چغندر، سبزی‌ها و درختان میوه در آن به خوبی رشد کرده، محصول می‌دهند.

خاک‌های رسوبی بافت درشت:

خاک‌های رسوبی بافت درشت از دیگر انواع خاک‌های رسوبی است و این خاک‌ها دارای کم و بیش سنگریزه‌های گوشه دار هستند. این نوع خاک معمولا شور نیست مگر در مواردی که رسوب‌ها از مارن‌های آهکی نمکی و گچی به وجود آمده باشد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های رسوبی بافت درشت: خاک‌های رسوبی بافت درشت حاصلخیز نیست، زیرا از لحاظ پوشش گیاهی فقیر است و همچنین زیاد بودن سنگریزه در آن و کم بودن ظرفیت نگهداری آب و ... در کشاورزی چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. در مواردی که آب کافی و ارزان در اختیار باشد، قطعات کوچکی از آن برای ایجاد باغ‌های میوه و بیشه زار استفاده می‌شود.

 خاک‌های شور و قلیایی (سدیمی):

خاک‌های شور و قلیایی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می‌باشد. این نوع خاک، مخصوص مناطق خشک و نیمه خشک و نیمه مرطوب است. منشاء شور بودن و قلیایی بودن آن به ماده اولیه یعنی سنگ اصلی، آب زیرزمینی شور و آب جاری شور می‌باشد. به عنوان نمونه زمین‌های شور ابرکوه حاصل شور بودن آب زیرزمینی و یا سنگ اصلی شور این مناطق است.

قابلیت کشاورزی در انواع خاک‌های شور: از اراضی شور، به عنوان چراگاه برای دامها، به ویژه شتر و بز و گوسفند، استفاده می‌شود. زمین‌های خیلی شور برای کشت گیاهان زراعتی گندم و جو و ... مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، مگر آنکه قبلا اصلاح شده باشد. بعضی از خاک‌های شور پس از آنکه اصلاح گردید محصول قابل توجهی می‌دهد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های قلیایی:

در خاک‌های قلیایی برعکس خاک‌های شور، سدیم محلول بسیار کم، ولی سدیم قابل تبادل بسیار زیاد است. پ- هاش خاک‌های قلیایی بیش از ۸ و نمک آن کم و ساختمان آن ستونی است.

خاک‌های قلیایی معمولا در سطح وسیعی دیده نمی‌شود بلکه به صورت لکه‌هایی با خاک‌های شور وجود دارد. قسمتی از این نوع خاک‌ها به صورت چراگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد و قسمتی هم به صورت اراضی بایر بدون استفاده افتاده است.

خاک‌های فلاتی:

خاک‌های فلاتی نیز از انواع خاک‌های موجود در ایران است که شامل خاک‌های بیابانی (خاک‌های خاکستری و خاک‌های سرخ بیابانی)، خاک‌های قهوه‌ای و خاک‌های بلوطی رنگ می‌باشد.

خاک‌های بیابانی (شامل انواع خاک‌های خاکستری و خاک‌های سرخ بیابانی):

خاک‌های بیابانی از دیگر انواع خاک موجود در ایران است این نوع از خاک مخصوص آب و هوای بسیار خشک و زمین غالبا فاقد پوشش گیاهی است. اختلاف درجه حرارت بین شب و روز و تابستان و زمستان بسیار زیاد می‌باشد. این خاک‌ها از لحاظ مواد آلی بسیار فقیر و واکنش آن قلیایی است. افق‌های متعددی در این نوع از خاک دیده نمی‌شود.

این مطلب را از دست ندهید: بازسازی و جوانسازی پوست‌ با ماسک خاک رُس +دستور تهیه

خاک‌های سرخ بیابانی و همچنین خاک‌های خاکستری بیابانی غالبا شور است. سطح وسیعی از ایران را انواع خاک‌های خشک (قرمز و خاکستری) پوشانیده است، این نوع از خاک‌ها در تمام زمین‌های خشک ایران وجود دارد. از آنجمله می‌توان زمین‌های بین اصفهان و نائین، نائین و یزد، کرمان و انار، بم و زاهدان، زاهدان و زابل (لوتک) و همچنین عباس آباد سر راه مشهد و ... را نام یرد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های بیابانی: در نقاطی که خاک‌های بیابانی شور نباشد و قشر سخت نمکی در زیر آن وجود نداشته باشد چنانچه آب کافی در اختیار باشد، می‌توان از از این نوع خاک‌ها به عنوان زمین زراعتی استفاده کرد و محصول قابل توجهی به دست آورد.

چون در این نواحی هوا خشک است نه تنها مواد غذائی خاک شسته نمی‌شود بلکه امکان دارد مقداری املاح مختلف نیز به وسیله آب زیرزمینی در هنگام تبخیر به سطح زمین بیاید و در آنجا جمع و انباشته گردد. از این رو خاک‌های نامبرده نمی‌تواند از لحاظ مواد غذایی (به استثنای ازت و فسفر) فقیر باشد.

 خاک‌های قهوه ای:

خاک‌های قلیای از دیگر انواع خاک‌ها هستند که می‌توان به آن اشاره کرد این خاک‌ها در شرایط آب و هوایی نیمه خشک تکامل می‌یابد. مقدار باران در مناطقی که خاک‌های قهوه‌ای استپی وجود دارد، ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلیمتر در سال است. بیشتر این باران در فصل زمستان و بهار می‌بارد و تابستان این مناطق خشک است. خاک‌های قهوه‌ای استپی فراوانترین تیپ خاک موجود در ایران است.

قابلیت کشاورزی خاک‌های قهوه ای: ۲۵۰ تا ۴۴۰ میلیمتر باران سالیانه برای کشت صیفی بسیار کم، ولی برای رویش غلات و گیاهان مرتعی کافی است. از این رو از خاک‌های قهوه‌ای در اراضی تقریبا مسطح و اراضی شیب دار غالبا به صورت مرتع استفاده می‌شود.

بیشتر بخوانید: برای ساخت جزایر عربی، خاک کشور قاچاق شد

زمین‌های هموار آن برای کشت غلات گندم و جو نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که محصول متوسط و گاه خوبی می‌دهد. چنانچه آب کافی در اختیار باشد، انواع مختلف گیاهان زراعی از قبیل: پنبه، چغندرقند، چغندر گاوی، گندم، سبزی و ... در این نوع خاک به عمل می‌آید.

 خاک‌های بلوطی رنگ:

خاک‌های بلوطی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می‌باشد. این نوع از خاک مختص آب و هوای نیمه خشک یا نیمه مرطوب است. بیشتر در زمین‌های پرشیب و کوهستانی وجود دارد. خاک‌های بلوطی رنگ از لحاظ پوشش گیاهی غنی‌تر از خاک‌های قهوه‌ای استپی است. گیاهان اصلی این خاک‌ها را علف‌ها و بوته‌ها تشکیل می‌دهند، با وجود این در ته دره‌ها درختانی مانند زبان گنجشک، بلوط و ... نیز می‌رویند.

قابلیت کشاورزی خاک‌های بلوطی رنگ:

در ایران از این نوع خاک‌ها برای کشت غلات و معمولا گندم دیم استفاده می‌شود. چنانچه آب قابل آبیاری در اختیار باشد با آبیاری مصنوعی، پنبه هم در آن نواحی می‌توان کاشت.

انتهای پیام/