عصارخانه شاهی اصفهان، اثری فراموش شده در قلب میدان نقش جهان است

به گزارش خبرنگارباشگاه خبرنگاران اصفهان، امروز اگر سرتاسر این سزمین پهناور را بگردی به اندازه ی انگشتان دست نیز نمی توان عصارخانه به سامانی یافت، اما این صنعت در تارخ ایران زمین سابقه ای دیرینه داشته است، تا جایی که گویا در زمان داریوش، پادشاه هخامنشی، کنجد جزو کالاهایی بوده که از ایران به مصر صادر می شده است، این صنعت در دوران صفویان، همچون دیگر صنایع و هنرها در این دوران به رونق چشمگیری چه از منظر صنعت و چه از منظر معماری دست می یابد.

چنانکه با وجود بی مهری های بسیار، برخی از این آثار معماری چس از گذر سالیان و حوادث ناگوار همچنان بر جای مانده است مانند عصار خانه شاهی اصفهان که این عصار خانه به عصار خانه شاه عباس نیز شهره است.

عصارخانه يعني همان كارخانه روغن كشي

متصدی امور هنری موزه عصارخانه شاهی اصفهان بیان کرد: عصارخانه يعني همان كارخانه روغن كشي،عصار خانه یعنی جایی که روغنگر از بذوری مانند کرچک و کنجد روغن می گرفته است، لغت عصار خانه به معنی عصاره گیری و فشردن و افشره کردن و جایی که روغن تهیه می شده است.

لادن عبد افزود: تاریخ ساخت این بنا مشخص نیست اما جز بازار قیصریه است که به سال 1021 هجری قمری به دستور شاه عباس کبیر ساخته و بنیان نهاده شده و درآمدش نیز وقف مسجد امام گردیده است.

وی بیان داشت: عصار خانه ها گاهی چند در ورودی داشتند، بنا به موارد استفاده، مثلا یک ورودی خاص خریداران که می بایست تمیز و پاکیزه باشد و در دیگر ویژه وارد کردن دانه های روغنی و عبور و مرور حیوانات و ورودی میهمانان و مشتریان ویژه ای همچون بازرگانان و تاجران و گاهی نیز ورودی مخصوص کارگران، از جمله ورودی های عصارخانه ها بوده است.

عبد در خصوص مکانی که در قدیم عصارخانه داشته است، گفت: "تون" مکانی مخصوص بو دادن دانه های روغنی مانند کجد بوده است و "شتر خان" فضایی وسیع و بزرگ که بیشتر برای دو منظور استفاده می شده است یکی برای نگهداری از حیوانات حمال عصارخانه که سنگ های آسیاب را به حرکت در می آوردند و دیگر نقش باراندازی داشته تا بارهای وارد شده ابتدا در این قسمت وارد شوند و پس از آن به بخش های دیگر انتقال یابند.

مساحت عصارخانه شاهی اصفهان 380 متر مربع است

متصدی امور هنری موزه عصارخانه شاهی اصفهان بیان کرد: "انبار غلات" انباری است که باید از دسترس حیوانات و جانوران موذی در امان باشد، درهای این بخش همواره بسته بوده و غلات از راه تنبوشه هایی که در دیوار قرار داشتند وارد و خارج می شده است.

وی با اشاره به اینکه اتاق هایی هم در عصار خانه وجود داشته است که بیشتر مهمان خانه را شامل می شده جهت پذیرایی از مهمانان که عمده شان را بازرگانان و تاجران تشکیل می دادند، تصریح کرد: انبار های شرق تیر خانه در دو طبقه بنا شده است و انبارهای طبقه بالا برای انبار و بو دادن دانه ها بوده است و انبارهای طبقه پایین برای آسیاب کردن دانه ها و نگهداری روغن استفاده می شده است.

وی با تاکید بر اینکه در حال حاظر مساحت عصارخانه 380 متر مربع است، بیان داشت: در گذشته مساحت اصلی آن 1800 مترمربع بوده که اکنون جاهایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان متاسفانه از بین رفته است و فقط یک تیر خانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان، در دو طبقه باقی مانده است.

متصدی امور هنری موزه عصارخانه شاهی افزود: کسانی که برای بازدید وارد عصار خانه می شوند مستقیم به فضای تیر خانه می رسند، تیر خانه دارای دو پاچال و دو تیر است و آسیاب سنگ آن در مرکز قرار گرفته است.

مجسمه و پیکرها روند روغن گیری عصارخانه شاهی را به تصویر می کشند

وی ادامه داد: با همکاری سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان 8 مجسمه ساخته شده است که در فضای عصار خانه قرار گرفته اند، یک شتر که سنگ آسیاب به آن متصل است تا نشان دهد در گذشته این سنگ توسط شتر چرخیده می شده است و 7مجسمه مرد که در جاهای مختلف به صورت نمادین قرار گرفته اند و به زودی 4 پیکر زن نیز اضافه می شود تا مجموعه عصار خانه شاهی کامل شود.

وی افزود: مرحله اول در عصار خانه آسیاب کردن است که ابتدا دانه های روغنی پاک و تمیز می شد، بعضی از دانه ها مانند خشخاش نیاز به بو دادن داشت که محل بو دادن دانه و انباشتن دانه ها طبقه دوم عصارخانه بوده است.

عبد ادامه داد: پس از بو دادن دانه ها، پوسته سختش گرفته می شد و بعد وارد مرحله آسیاب سنگی می شد که در قدیم از شتر نر و در بعضی جاها از گاو یا اسب برای این کار استفاده می شده است که سنگ بارمالی یا سنگی که ایستاده بر لوبی(سطحی که دانه ها روی آن قرار داشت) بود را به حرکت در می آورده است.

وی همچنین افزود: حرکت شتر باعث می شده است نخستین مرحله ی ساییدن دانه های روغنی در این فضا انجام پذیرد و دانه های روغنی خام زیر این سنگ بارمالی نرم و آرد می شدند که به آن "رج" گفته می شد، قابل توجه است که در این کار چشمان شتر را می بستند تا در چرخش طولانی مدت اذیت نشود.

متصدی امور هنری موزه عصارخانه شاهی اصفهان توضیح داد: سپس رج ها را به بخش دیگری منتقل و با آب آغشته می کردند که خمیری به دست می آمده با نام گُله، گُله های حاصل در این بخش را در سبد های ضخیمی به نام "کوپی" می ریختند تا به قسمت مهم عصارخانه یعنی تیرخانه ارسال شوند.

وی افزود: کوپی سبد هایی بود از گیاهی به اسم اَنترغه که در حاشیه رودخانه رویش می کند، ساغه نی مانندش را می کوبیدند و خمیر می کردند و از آن کوپی سبدهای معروف در عصارخانه را می بافتند که نقش تصفیه کننده را داشتند.

وی با بیان اینکه تیرخانه اصلی ترین فضای عصار خانه است، گفت: عملیات روغن گیری نهایی در این مکان انجام می شده است که از دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره و اهرم چوبی، چاهی به اسم تیلوئه که کف آن ناودان و خمره ای برای ذخیره روغن گرفته شده است و دیوار اِسپَر با ذخامت 5 متر ساخته شده از کلاف های چوبی شده است، تشکیل شده است.

لادن عبد بیان داشت: کار روغن گیری در پروسه ای سخت انجام می شده است که پس از اتمام روغن گیری، روغن ها به خمره های بزرگ منتقل می شدند و خمره ها در انبار و در داخل دیوار (به علت دمای مناسب) نگهداری می شدند.

گفتنی است: ورودي بنا در حال حاضر بوسيله دربي از سمت بازار بدون هشتي است، فضاي اصلي عصارخانه در يك طبقه با ارتفاعي حدود ۱۱ متر است كه اين فضا توسط سه فضاي گنبدي شكل ايجاد شده است وقسمت هاي جانبي آن داراي دو طبقه است؛ فضاي هشت ضلعي واقع در شرق بنا محل انبار كيسه هاي دانه هاي روغني و فضاي شمال محل نگهداري خمره هاي روغن بوده كه هنوز هم ديده مي شوند، در اين ساختمان با توجه به قرارگرفتن آن در كنار بناهاي ديگر بازار درب يا پنجره هاي ديده نمي شود .روشنائي عصارخانه توسط نورگيرهايي كه در سقف تعبيه شده است تأمين مي گردد.قابل ذكر است كه سقف ها به صورت طاق و چشمه مي باشد.

اين اثر تاريخي از یاد رفته در قلب ميدان نقش جهان در بازار قنادي ها، ابتداي بازار مخلص، روبروي بازار مركزي طلا واقع شده است که در انتظار بازدید شهروندان اصفهانی و گردشگران داخلی و خارجی کشور است.

انتهای پیام/س