واکاوی آموزه‌های فرهنگ رضوی از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی

بدیهی است عقايد هر قوم و ملّت، بخش مهمی از فرهنگ‏ آنها را تشكيل می‏دهد و انحطاط آن، انحطاط فرهنگی و تمدن آن قوم محسوب می‏ شود.[1]لیکن  با این اوصاف، هر یک از پيشوايان بزرگ در عصر خود با توجّه به شرايط خاصّ آن عصر و زمانه، علاوه بر مأموريّت و وظايف مشتركِ زعامت دينی، رسالت مهم صیانت از عقاید  اسلامی را به عهده داشتند كه در انجام آن از هرگونه فداكاری خودداری نمی‏ كردند.[2]

از این رو نقش امام علی‏ بن‏ موسی‏ الرضا عليه السلام در دفاع از عقايد اسلامی و رهبری فكری در برابر هجوم افكار بيگانه به هنگام گسترش دامنه اسلام به كشورهای بزرگ جهان، و همچنين نقش ساير امامان عليهم السلام هر كدام در شرايط خاصّ خود، قابل انكار نيست.[3] زیرا امام رضا(علیه السلام) در برابر افکار انحرافی، مبانی اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و اله و سلم) را تبیین نمودند که اگر این تلاش های علمی، فرهنگی از سوی آن حضرت صورت نمی گرفت معلوم نبود چه بر سر اسلام می آمد.[4]

با این تفاسیر ضرورت واکاوی شاخصه های مهم و کلیدی در آموزه های فرهنگی امام رضا(علیه السلام) با بهره گیری از اندیشه های مرجع عالی قدر جهان تشیع آیت الله مکام شیرازی می تواند در تبیین جامع و کامل فرهنگ ناب رضوی مورد توجه قرار گیرد که در این نگاشته به مخاطبان گرامی ارائه می‌شود.

گفتنی است علیرغم همۀ  فشارها و تنگناها بر امامان اهل بيت عليهم السلام، لیکن با اين حال، امام رضا عليه السلام همچون دیگر امامان معصومین(علیهم السلام) در همان شرايط به ترويج فرهنگ‏ اهل بيت و فقه آل محمّد صلی الله عليه و آله پرداختند.[5]

آن حضرت از فرصت به دست آمده در پايان خلافت هارون و عصر مأمون استفاده كرد و تلاش‏های علمی و فقهی پيشوايان گذشته را ادامه داد.[6] امام عليه السلام افزون بر استحكام بخشيدن به عقايد اهل بيت(علیهم السلام) و شركت در مناظرات مهم و اثبات حقانيّت اسلام، نقش ارزنده‏ای در ساماندهی و تهذيب احاديث ايفا كرد.[7]

درباره مقام او، ذهبی می ‏نويسد: «علی الرضا، دارای منزلت بزرگ و شايسته خلافت بود. وی از نظر دانش، دين و بزرگی، در پايه‏ ای بلند قرار داشت».[8]همچنين مطابق نقل اعيان الشيعة حاكم نيشابوری که در تاريخ خود درباره آن حضرت نوشته است: «در سنّ بيست و چند سالگی در مسجد رسول خدا می‏ نشست و برای مردم فتوا می‏ داد».[9]،[10]

در تفسیر این شاخصۀ مهم باید گفت، زندگی امام علی بن موسی الرضا عليه السلام ابعاد مختلفی دارد كه يكی از ابعاد مهم آن، بُعد فرهنگی و علمی و پاسداری از حريم عقايد اسلامی در برابر امواج سهمگين حملات مكتب ها و فرقه های مختلف به اصول و فروع اسلام در شرايط خاص عصر آن حضرت است.[11] بررسی اين بُعد علمی كه از بُعد ولايت‏ الهيه آن امام عليه السلام نشأت می گيرد، در شرايطی كه امروز در آن زندگی، می كنيم، بسيار سازنده و راه گشا و حاوی رهنمودهای دقيق و ظريفی در برخورد با مكتب ها و مذاهب مختلف است.[12]

امام رضا(علیه السلام) هنگامی به امامت رسیدند که جهان اسلام گسترش یافته و اقوام و ملت های دیگر نیز به زیر پرچم اسلام آمده بودند و این گسترش سبب شد تا افکار ملتها با افکار اسلامی آمیخته شود.[13]تمدن‌ها، مکتب ها، مذهب‌ها و شبهه ها به کشورهای اسلامی هجوم یافته بود و از طرفی نیز منافقان از این موقعیت استفاده می کردند و امام رضا(علیه السلام) در این شرایط در مقابل هجوم این شبهه ها ایستاد و از اسلام دفاع کرد.[14] زمانی که وی ولی عهد مأمون بود و به صورت تحمیلی ولیعهد شده بود، دربار مامون جلسات مناظره ای را برگزار می کرد تا به اسلام خدشه وارد کند، ولی در این مناظرات همیشه برتری علمی با امام رضا(علیه السلام) و مکتب اسلام بود و همین باعث می شد حقانیت مکتب اسلام برای همه ثابت شود.[15]

هم چنین مأمون مايل بود كه مناظره امام علی ابن موسی الرضا عليه السلام با علمای بزرگ عصر خود نقل محافل و مجالس باشد و همه علاقه مندان و عاشقان مكتب اهل بيت عليهم السلام در جلسات خود به اين مسائل بپردازند و از پيروزی های امام عليه السلام در اين مباحث سخن بگويند، و مأمون كارهای سياسی خود را با خيال راحت دنبال كند و اين مباحث پوششی بر نقاط ضعف حكومتش باشد.[16]

لیکن امام رضا(علیه السلام) در برابر این افکار انحرافی، مبانی اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) را تبیین و با علمای آنها به مناظره می پرداختند.[17]

گفتنی است تاريخ زندگی امامان معصوم مخصوصا عصر امام علی بن موسی الرضا عليهم السلام گواه بر آن است كه چگونه اين امام بزرگوار در مقابل مكتب های التقاطی كه بر اثر گسترش اسلام و ورود افكار انحرافی به حوزه مسلمين و نيز خرافات و اوهام و تفسيرهای غلط و نادرست و تحريف غاليان و قاصران، مانند كوه ايستادند و اسلام خالص و ناب را حفظ كردند.[18] تاريخ می‏گويد در برابر هيچ سؤالی از مسائل دين كه از آن حضرت می‏شد، ناتوان نمی‏ ماند و به بهترين وجه پاسخ می‏ گفت، به راستی آیا مناظراتی كه از امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) در ابواب مختلف عقايد دينی يا پيروان مذاهب ديگر، در حالات آن امام نقل شده، شبيه و مانندی در اين امت دارد؟[19]

بدیهی است رویکرد فرهنگی امام رضا(علیه السلام) بر مدار شيوه نامه‏ ای كه توسط رسولان خدا بدست ما رسيده است و آيين‏ نامه‏ ای كه با بررسی آيات الهی و مطالعه در سنّت و سيره رسول و اوصيای وارثش تنظيم و تدوين می‏ شود، همان حقيقتی است كه در بيان امام علی بن موسی الرضا عليه السلام تجلّی يافته است،[20] آنجا كه در جواب سؤال از علّت وجوب شناخت پيامبران و ايمان به آنها و وجوب اطاعت از آنها می‏ فرمايد؛ زيرا وقتی كه انسان‏ها از طريق توانمندی‏ ها و استعدادهای شخصی‏ شان نتوانند مصالح خويش را تأمين كنند و از طرفی خداوند، قابل رؤيت ظاهری نباشد و انسان‏ها نيز از ادراك او عاجز باشند چاره‏ای جز اين نيست كه پيامبر معصومی را واسطه بين خود و آنان قرار دهد تا آنها را از امر و نهی و ادبش آگاه سازد و به عوامل دستيابی به منافع و فاصله گرفتن از مضرّات واقفشان نمايد».[21]،[22]

لذا در حالی که بر مبنای  شرایط آن زمان و به تعبیری از اقیانوس اطلس تا دیوار چین به سوی اسلام گرویدند  لیکن امام رضا(علیه السلام) از این فرصت بهترین بهره را بردند و در حالی که هیچ  رسانه‌ای هم در آن دوران نبود و تنها رسانه فعال نیز از آن دشمن بود اما آن حضرت از طریق همین رسانه شک و شبهه ها را برطرف نمودند.[23]

تردیدی در این مسأله نیست که «امامت» یک منصب الهی است كه بايد از سوی خدا تعيين شود، که يكی از شرايط اصلی آن معصوم بودن است كه هيچ كس جز خدا از آن آگاه نيست، و اعتقاد به امامان، همانند اعتقاد به پيامبر صلی الله عليه و آله كه پايه گذار اصلی شريعت است،لازم است،[24] در حديثی از علی بن موسی الرضا عليه السلام می‏ خوانيم كه به مأمون فرمود: مِنْ دينِ‏ الْامامِيَّةِ، لَايَفِرضُ اللَّهُ طاعَةَ مَنْ يَعْلَمُ انَّهُ يُضِلُّهُمْ وَ يُغْوِيهِمُ، وَ لَا يَخْتارُ لِرِسَالَتِهِ وَ لَايَصْطَفِی مِنْ عِبَادِهِ مَنْ يَعْلَمُ انَّهُ يَكْفُرٌ بِهِ وَ بِعِبَادَتِهِ، وَ يَعْبُدُ الشَّيْطَانَ دُونَهُ.: «از دين اماميه اين است كه خداوند هرگز اطاعت كسی كه مردم را گمراه سازد و منحرف كند واجب نمی‏ كند، و برای مقام رسالت، از ميان بندگانش كسی را بر نمی‏ گزيند كه می‏ داند كافر به خدا و عبادت او می‏شود و شيطان را به جای او پرستش می‏ كند».[25]،[26]

 لیکن با اين اوصاف، اين سخن به آن معنی نيست كه اماميه مخالفان خود را در «امامت» كافر بدانند؛ بلكه آنها تمام فرق مسلمين را مسلمان می‏ شمرند و همچون يك برادر اسلامی به آنها نگاه می‏ كنند، هر چند عقيده آنها را در مسأله‏ «امامت» نمی‏ پذيرند.[27]

در تبیین اصل اعتقاد به امامت و امامان باید به روایتی از امام علی بن موسی الرضا عليه السلام كه الهام بخش پيروان مكتب اهلبيت عليهم السلام در مسأله‏ «امامت» است اشاره نمود .[28]که فرمود: انِّ الِأمامَةَ زَمامُ الدّينِ وَ نَظامُ المُسْلِمينَ وَ صَلاحُ الدُّنيا وَ عَزِّ المؤمنينَ...[29]:«امامت» زمام دين و نظام مسلمين، و صلاح دنيا و عزّت مؤمنان است؛ امامت اساس اسلام بارور، و شاخه بلند آن است؛ با امام، نماز و زكات و روزه و حج و جهاد كامل می‏ شود، و اموال بيت المال و انفاق به نيازمندان فراوان می‏ گردد؛ و اجرای حدود و احكام، و حفظ مرزها و جوانب كشور اسلام به وسيله امام صورت می‏گيرد. امام، حلال خدا را حلال، و حرام خدا را حرام می ‏شمرد (و تحقق می ‏بخشد) و حدود الهی را برپا می‏دارد؛ و از دين خدا دفاع می‏ كند، وبه سوی پروردگارش به وسيله دانش و اندرز نيكو و دليل رسا و محكم دعوت می كند».[30]

وسعت بخشيدن به زندگی جهت تأمين نيازهای خود و خانواده از برجستگی ‏های دين‏ مبين اسلام است. مطابق روايت امام علی بن موسی الرضا عليه السلام بر مردی كه توانايی مالی دارد لازم است به زندگی‏ خانواده‏اش وسعت بخشد، لذا در حديثی از آن حضرت می‏ خوانيم: «صاحب النعمة يجب عليه التوسعة علی عياله‏؛ كسی كه از امكانات برخوردار است واجب است به زندگی خانواده‏اش وسعت بخشد».[31]،[32]

هم چنین در تشریح اصل خانواده گرایی در سیرۀ رضوی می توان به حديث دیگر از امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا عليه السلام استناد نمود که فرمود: «يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَی عِيَالِهِ كَيْلَا يَتَمَنَّوْا مَوْتَه؛ سزاوار است هر گاه انسان نعمتی پيدا كرد خانواده‏ خود را در رفاه قرار دهد مبادا (تضييق بر آنان سبب شود كه) آرزوی مرگ او را كنند».[33]

امّا جالب اين جا است كه در اسلام هر گونه كار ثمربخش، در هر مقياس، شعبه‏ای از جهاد محسوب می‏شود و كارگر بعنوان‏ مجاهد راه خدا و گاهی برتر از آن شناخته شده است.[34]امام علی بن موسی الرضا عليه السلام می‏ گويد: الذی يطلب من فضل اللَّه ما يكف به عياله اعظم اجراً من المجاهد فی سبيل اللَّه؛آنكس كه برای تأمين زندگی خانواده‏ خويش تلاش می ‏كند و مواهب الهی را در پرتو كار می‏طلبد از مجاهدان راه خدا گرانقدرتر است».[35]،[36]

طبيعی است كه به دست آوردن امكاناتی كه بتوان با آن به زندگی اهل و عيال وسعت بخشيد مطلوب است كه امام رضا عليه السلام آن را بر متمكّنان لازم دانسته است.[37]

بی شک آن كس كه با بيكاری و كم كاری، يا عدم مهارت در كار سبب می‏شود كه اجتماعش از نظر اقتصادی وابسته به ديگران باشد از نظر اسلام ملعون و مطرود درگاه خدا است.[38] زیرا انقلاب سياسی هنگامی كامل می‏شود كه علاوه بر اتكاء به يك انقلاب عميق فرهنگی از پشتوانه اقتصاد غنی و خودكفا و پرمايه‏ ای برخوردار گردد.[39] از این رو  رسيدن فرد و جامعه به حدّ كفاف و لااقل به حدّاقل لازم برای زندگی‏، تأثير بسزايی در تحقق اين آرامش دارد،[40] در روايتی از امام رضا عليه السلام می‏ خوانيم: «ان الانسان اذا ادّخر طعام سنة خفّ ظهره واستراح؛؛ انسان وقتی قوت سالانه‏اش را ذخيره می‏كند سبكبار می ‏شود و آرامش می ‏يابد»[41]

هم چنین آن حضرت در تقبیح  بحران وابستگی در اقتصاد فرمود:أَسْوَءُ النَّاسِ مَعَاشاً مَنْ لَمْ يَعِشْ غَيْرَهُ فِی مَعاشِهِ‏[42]؛ بدترين مردم از نظر زندگی اقتصادی كسی است كه به ديگران در معاش خود معاش ندهد و در زندگی او زندگی نكنند.[43]

لذا يك اقتصاد سالم، اقتصادی است كه پيوندهای اجتماعی را محكم كند و همه افراد جامعه را در بر گيرد، آن‏جا كه رشته ‏های مختلف اقتصادی در مسير منافع افراد معينی قرار می‏ گيرد، سرطان اقتصادی است، نه اقتصاد سالم؛ و همان‏طور كه امام علی بن موسی الرضا عليه السلام فرمود، اين بدترين نوع معاش و زندگی‏ اقتصادی است.[44]لذا در جامعه اسلامی حاكمان دينی باید برای تحصيل روحی سالم و تحكيم ارزش‏های اخلاقی فرهنگی و روحانی، در تحقّق اقتصادی سالم و شكوفا بكوشند والتفات داشته باشند.[45]

در تبیین چیستی شاخصه های عبادی به ویژه تبیین فلسفه و اسرار نماز ، باید به  پاسخ نامه ‏ای كه از فلسفه نماز ، از آن حضرت سؤال شده بود اشاره نمود که  فرمود: علت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است، و مبارزه با شرك و بت پرستی، و قيام در پيشگاه پروردگار در نهايت خضوع و نهايت تواضع، و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته، و نهادن پيشانی بر زمين همه روز برای تعظيم پروردگار.[46]

لذا  امام علی بن موسی الرّضا عليه السلام درباره آثار عبادت‏ فرمود؛ دستور به  عبادت به خاطر آن است كه ياد خدا را به فراموشی نسپارند، و ادب را در پيشگاه او ترك نكنند، و از امر و نهی او غافل نشوند، چرا كه در آن صلاح و قوام آنها است، و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند، مدّت زيادی بر آنها می ‏گذرد (و از ياد خدا غافل می‏شوند) لذا دلهای آنها قساوت پيدا می‏ كند.»[47] به اين ترتيب، روشن می‏ شود كه عبادت پروردگار قلب را بيدار، و روح را هشيار می‏ كند، و مايه ياد خداست كه آن نيز خمير مايه اصلاح درون و برون است.[48]

از این رو مرحوم علامه مجلسی از امام علی بن موسی الرضا عليه السلام نقل كرده است كه: «عبادات به زيادی نماز و روزه نيست بلكه به زيادی تفكر در كار خدا است».[49] که سرّ آن هم بر هر فرد با فكری روشن و هويدا است، چون در اثر تفكر در نظام عالم هستی و عجايب و شگفتی‏ های آن، پايه ايمان و دانش انسان بالا رفته و در اين هنگام اذكاری را كه می ‏گويد همه از روی اخلاص و كمال معرفت خواهد بود، و البته يك چنين ذكر و عبادتی قابل مقايسه با غير آن نيست.[50]

هم چنین امام علی بن موسی الرّضا عليه السلام در فرازی دیگر ضمن بر شمردن آثار سازنده نماز می‏ فرمايد:علاوه براين كه عبادت، سبب تداوم ذكر خداوند متعال درشب و روز می‏ شود، تابنده مولی و مدبّر و خالقش را فراموش نكند، و نعمتهای الهی مايه مستی و غرور او نشود، و به طغيان برنخيزد، و ياد پروردگار و قيام در برابر او، وی را از معاصی باز می‏ دارد و مانع انواع فساد می‏ شود.»[51]، از این رو آن حضرت فلسفه نماز را اقرار به ربوبيت خداوند متعال و نفی هرگونه شرك و قيام در برابر ذات پاك خداوند با تسليم و تواضع و خضوع معرفی کرده است».[52]، [53]

تردیدی نیست که بايد التزام به ولايت را كه در بيان امام رضا عليه السلام آمده و حتّی حضرت فرمود مدّعيان دروغين توبه كنند، باید از خود و خانواده‏ خود شروع كنيم، چرا كه شيعه علی بودن فقط به ادّعا نيست.[54]

در بعضی از روايات در تفسير جمله‏ «ثُمَّ اسْتَقامُوا»[55] آمده است؛ كه اين جمله اشاره به ولايت است. امام علی‏ بن‏ موسی‏ الرضا عليه السّلام در پاسخ كسی كه از تفسير استقامت در آيه ياد شده[56] سؤال كرده بود، فرمود: «هی و اللّه ما أنتم عليه؛ منظور از استقامت به خدا سوگند! همان چيزی است كه شما داريد».[57] البتّه استقامت و ثبات بر جاده مستقيم در دين، مفهوم گسترده‏ ای دارد كه يك مصداق بارز آن ولايت اهل بيت است.[58]

از جمله آموزه های مهم و برجسته در فرهنگ رضوی می توان به مقولۀ تواضع و فروتنی بی نظیر آن حضرت اشاره نمود، لذا در حالات علی‏ بن‏ موسی‏ الرضا عليه السلام می‏ خوانيم كه به هنگامی كه سفره غذا گسترده می‏شد تا همه كاركنان و يا غلامان كنار سفره نمی‏ نشستند، شروع به غذا خوردن نمی‏ كرد.[59] هم چنین در تبیین یکی دیگر از مصادیق فروتنی و تواضع در فرهنگ رضوی باید گفت، از امام علی‏ بن‏ موسی‏ الرضا عليهما السلام نقل شده هنگامی كه نام پدرش موسی بن جعفر را نزد او بردند فرمود: عقل‏ها با عقل او برابری نداشتند؛ ولی با اين حال گاه با غلامان سياه مشورت می‏كرد. به آن حضرت عرض كردند: با چنين شخصی مشورت می‏كنی! فرمود:«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعالی‏ رُبَّمَا فَتَحَ عَلَی لِسَانِه؛ای بسا خداوند متعال كليد حل مشكل را بر زبان او قرار دهد».[60]،[61]

در خاتمه باید اذعان نمود سالانه بیش از 20 میلیون زائر از سراسر جهان برای زیارت ثامن الحجج(علیه السلام) به مشهد مقدس مشرف می¬ شوند که این یک موقعیت ایده آل برای ترویج امور فرهنگی، مذهبی است، چراکه شخصیت این امام رئوف جاذبه های علمی، فرهنگی فوق العاده دارد و باید سیره ایشان را الگو قرار داد .لذا زیارت را باید به یک مکتب عالی آموزشی شیعه با رویکرد فرهنگی، مذهبی تبدیل  نمود.[62]

هم چنین باید گفت نام مبارک امام رضا(علیه السلام) در هر کجا که باشد برکت و جاذبه را به دنبال دارد،[63]تاریخ گواه است که امام رضا(علیه السلام) اززبان های مختلف در بیانات و مناظرات ارزنده خود استفاده می کردند لذا ما نیز باید با تاسی بر امام خود به زبان¬ های مختلف جهان آشنا شده و کارهای فرهنگی اسلامی را رقم بزنیم.[64]

امروزه  نیز همان شرایط زمان امام رضا(علیه السلام) حاکم است، شبهات و تبلیغات ضد اسلامی از رسانه های دشمن، ماهواره ها و شبکه¬ های اینترنتی شبانه روزی در جهان اسلام پخش می شود و در این میان باید علما، حوزه¬ های علمیه و دانشگاه ها در برابر این برنامه دشمن بایستند و معارف اسلام که قوی ترین معارف است را برای مردم دنیا روشن کنند[65]. از این رو در عصر  حاضر که سراسر دنیا به یکدیگر مرتبط شده است افکار واهی و اسلام ستیزانه نیز وارد اسلام شده است.[66] بر این اساس باید با ایجاد مراکزی همچون دانشگاه‌ها و پژوهشگاه های منتسب به پیشوای هشتم، به مقابله با این گونه انحراف ها پرداخته شود[67].

 

[1]پيام قرآن؛ج‏8؛ ص45.

[2]اسلام دريك نگاه، ص: 70.

[3]همان.

[4]بیانات حضرت آیت‌‍ الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای ستاد بزرگداشت دهه کرامت حرم مطهر رضوی،1394/05/23.

[5]دائرة المعارف فقه مقارن؛ج‏1 ؛ص103.

[6]همان.

[7]همان.

[8] سير اعلام النبلاء، ج 9، ص 387.

[9] اعيان الشيعة، ج 1، ص 101.

[10]دائرة المعارف فقه مقارن؛ج‏1 ؛ص103.

[11]مناظرات تاريخی امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب و مكاتب ديگر؛ ص7.

[12]همان.

[13]بیانات حضرت آیت‌‍ الله‌ العظمی مکارم شیرازی، در دیدار با مدیران و فعالان فرهنگی آستان رضوی، 1394/5/23.

[14] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، درمراسم آغاز سال تحصیلی حوزه های علمیه استان تهران،1393/06/12.

[15]همان.

[16]مناظرات تاريخی امام رضا عليه السلام با پيروان مذاهب ومكاتب ديگر؛ص34.

[17]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی،در مراسم آغاز سال تحصیلی حوزه های علمیه استان تهران،1393/06/12.

[18]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏1 ؛ ص301.

[19]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏1؛ ص307.

[20]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏1؛ ص50

[21]بحار الأنوار، ج 6، ص 60- 59؛ عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 99.

[22]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏1؛ ص50.

[23]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،صحن جامع رضوی، حرم امام رضا(ع)، 1393/06/06. 

[24]پيام قرآن؛ ج‏9؛ ص22.

[25]بحار الانوار، جلد 11، صفحه 76، حديث 3 باب عصمة الانبياء.

[26]پيام قرآن؛ ج‏7؛ ص185.

[27]پيام قرآن؛ ج‏9؛ ص22.

[28]همان.

[29]اصول كافی، جلد اول، صفحه 200.

[30]پيام قرآن، ج‏9، ص: 23.

[31]كافی، ج 4، ص 11، ح 5؛ تحف العقول، ص 442.

[32]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏2؛ ص215.

[33]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏9؛ ص659.

[34]خطوط اقتصاد اسلامی؛ ص24.

[35] وسائل الشيعه، ج 12، ص 43.

[36]خطوط اقتصاد اسلامی؛ص24.

[37]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏2؛ ص215.

[38]خطوط اقتصاد اسلامی؛ ص24.

[39]همان.

[40]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏2؛ ص148.

[41]همان.

[42] تحف العقول، صفحه 334.

[43]يكصد و پنجاه درس زندگی (فارسی؛ ص97.

[44]يكصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)؛ ص97.

[45]دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج‏2؛ ص148.

[46]تفسيرنمونه؛ ج‏16؛ ص294.

[47]عيون اخبار الرّضا، مطابق نقل نور الثّقلين، جلد 1، صفحه 39، حديث 39.

[48]اخلاق در قرآن، ج‏1، ص344.

[49]جلوه حق بحثی پيرامون(صوفيگری) در گذشته و حال؛ ص133.

[50]همان.

[51]اخلاق درقرآن؛ ج‏1؛ ص344.

[52] وسائل الشيعة، جلد 3، صفحه 4، كتاب الصلاة، باب وجوب الصلاة، حديث 7.

[53]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏7؛ ص439.

[54]مشكات هدايت؛ ص43.

[55]سوره فصلت، آیۀ30.

[56]همان.

[57] مجمع البيان، ذيل آيه محل بحث.

[58]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏6؛ ص571.

[59]اسلام و آزادی بردگان؛ ص18.

[60]بحارالأنوار، ج 72، ص101، ص 25.

[61]پيام امام اميرالمومنين عليه السلام؛ ج‏10؛ ص421.

[62]بیانات حضرت آیت‌‍ الله‌ العظمی مکارم شیرازی، در دیدار با مدیران و فعالان فرهنگی آستان رضوی،1394/5/23.

[63]همان.

[64]همان.

[65]بیانات حضرت آیت الله العظمی  مکارم شیرازی ،حرم رضوی،1393/06/07. 

[66]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت دهه کرامت حرم مطهر و فعالان فرهنگی آستان قدس رضوی،1394/5/23.

[67]همان.

انتهای پیام/