افت‌و‌خیز‌های "تحصیلات‌آکادمیکی" افغانستان در سیرمعاصر

* باز شدن دروازه‌های علمی دنیا به روی افغانستان


دردوران حاکمیت شاه امان‌الله خان، افغانستان استقلال سیاسی خود را به‌دست آورد و ارتباط علمی و فرهنگی با اکثر کشورهای جهان برقرار شد و بدین ترتیب سیستم آموزشی در این کشور دستخوش تغییراتی اساسی و بنیادین شد. در ادامه نیز مدت تدریس مکاتب ابتدایی به ۵ سال، متوسطه ۴ سال و ثانویه هم ۳ سال شد و راه ورود فرهنگ‌های مختلف، اختراعات و اکتشافات به افغانستان باز شد.


*اولین وزارتخانه علمی افغانستان

اولین وزارتخانه‌ای که با علم و معارف در کشور نیز ارتباط تنگاتنگی داشت و در دوران حاکمیت امان‌الله خان تشکیل شد، وزارت معارف بود. هم‌چنین در این دوران در حدود چندصد تن از شاگردان افغانی در کشورهایی نظیر شوروی سابق، فرانسه، ترکیه و ایتالیا مشغول به‌تحصیل شدند.


*نخستین سنگ‌بنای آموزش عالی در افغانستان

در دوران به قدرت رسیدن نادرخان، نخستین سنگ بنای نهادهای تحصیلات‌عالی با تاسیس "دانشکده طب" نهاده شد که در آن استادان ترکی شروع به تدریس کردند. در واقع این دانشکده اولین نهاد آموزش‌عالی و علمی افغانستان بود.

در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ نیز شماری از دانش‌آموختگان افغانی به آمریکا و اروپا اعزام شدند تا تحصیلات تکمیلی خود را در آن‌جا به اتمام برسانند. در سال 1325 و در زمان سلطنت ظاهرشاه دانشگاه کابل تأسیس شد. می‌توان گفت که نخستین اتفاق علمی مرتبط با ورود دانشجویان خارجی به کابل در سال 1344 به‌وقوع پیوست. در این سال سه دانشجو از کشور جمهوری خلق چین برای فراگیری زبان دری به دانشکده ادبیات کابل آمدند. در سال 1351 هم 194 استاد خارجی در این دانشگاه مشغول به تدریس شدند.
 
*دوران افول تحصیلات عالی در افغانستان با وقوع کودتای 7 ثور 


در جریان کودتای 7 ثور در افغانستان اوضاع تحصیلی در این کشور در پایین‌ترین سطح خود قرار گرفت. دلیل این افول علمی روانه شدن شماری از استادان شایسته به زندان‌ها بود، در ادامه نیز برخی از اساتید علمی این کشور را ترک کردند و شمار محدودی ازآنها نیز در جبهه‌های جهاد به‌نبرد پرداختند.
 
*تغییر ماهیت دروس علمی در دانشگاه‌های کابل، پیامد حکومت کمونیست‌ها  

در همین دوران به دلیل درگیری‌های شدید داخلی در این کشور و نزاع میان احزاب مختلف، اولین مقوله‌ای که مورد تهاجم فرهنگی عدم ثبات در افغانستان قرارگرفت تغییر ماهیت ایدئولوژی تعدادی از دروس دانشگاهی به غیرایدئولوژیک بود. به‌عنوان مثال «تاریخ معاصرافغانستان» به «تاریخ نوین»، «اقتصاد مارکسیستی» به «اقتصاد سیاسی» و «ماتریالیسم تاریخی» تحت عنوان «جامعه شناسی» تغییر نام و البته تغییر ماهیت داد؛ بنابراین می‌توان گفت که در این برهه از زمان جای مضامین دینی و اسلامی را مضامین سیاسی گرفت و از ساعات درسی مضامین دینی کاسته و به سیاسی اضافه شد.
 
*چرخش ورق حاکمیتی به دولت اسلامی و تورق آموزش عالی به مبانی اسلامی

پس از سقوط دولت کمونیستی در 8 ثور 1371 شمسی، دولت اسلامی قدرت سیاسی در افغانستان را به‌دست گرفت. در این زمان برهان‌الدین ربانی رئیس دولت اسلامی افغانستان، با هدف پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی بر رشد تعلیم و تربیت تاکید کرد و نصاب علمی دانشگاه‌های این کشور را براساس اصول اسلامی افغانستان بنیان‌گذاری کرد. هم‌چنین در این دوره قرآن کریم، حدیث، فقه و عقاید نیز وارد نصاب علمی آموزش عالی در افغانستان شد.
 
*طالبان بلای خانمان برانداز آموزش عالی در افغانستان 


با به میان آمدن گروه‌های طالبان و اشغال نزدیک به 80 درصد از خاک افغانستان، زمینه قابل‌توجهی از تحصیل در این کشور از بین رفت به‌گونه‌ای که تحصیل دختران نیز جرم اعلام شد. طالبان بیشتر دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی افغانستان را تعطیل کردند و در این بین تنها تعداد معدودی از مراکز آموزش عالی در این کشور اجازه فعالیت علمی داشتند.


*سرنگونی طالبان و شتاب گرفتن رشد علمی در افغانستان

 
بعد از سرنگونی حکومت طالبان و آغاز دورۀ ریاست‌جمهوری حامد کرزای، موسسات تحصیلی و آموزش‌عالی دوباره شروع به فعالیت کردند وعلاقه‌مندی مردم هم برای آموزش فرزندان‌شان به‌حد قابل توجهی افزایش یافت. در سالیان اخیر دانشجویان بسیاری به‌طور بی‌سابقه از دانشگاه‌ها فارغ شدند. از لحاظ کمی نیز باید گفت که همگام با دانشگاه‌های دولتی، دانشگاه‌های خصوصی ایجاد شد و درحال حاضر ۳۴ دانشگاه دولتی و ۸۲ دانشگاه خصوصی در افغانستان وجود دارند و ۳۵۰۰۰۰ دانشجو در این نهادها مشغول به تحصیل‌اند که این میزان تحصیلات آکادمیک در طول تاریخ تحصیل در این کشور بی‌سابقه است. از لحاظ تعداد دانشجویان افغانی خارج از کشور نیز باید یادآور شد که در طی سالیان گذشته، زمینۀ تحصیل برای تعدادی از جویندگان دانش در خارج فراهم شده است که هم‌اکنون این تعداد به ۲۰۰۰۰ دانشجو در کشورهای مختلف می‌رسد.

لازم به ذکر است که رشته «زبان دری و پشتو» نیز از سال 1392 در دانشکده ادبیات دانشگاه کابل، به رشته‌های تحصیلی در این دانشگاه افزوده شد.


*حرف آخر

باید گفت از لحاظ کیفی، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌عالی در افغانستان هم‌چنان با مشکلات عدیده‌ای که بخش عمده آن به‌دلیل عدم برنامه‌ریزی و رسیدگی در عرصه‌های گوناگون است، دست‌و‌پنجه نرم می‌کند و می‌توان گفت معارف و تحصیلات عالی و نهادهای مربوط به آن طی یک سده، سیر صعودی نداشته‌اند.

با تفاسیر ذکر شده مقوله مهم آموزش‌عالی و تحصیلات تکمیلی در افغانستان نیازمند برنامه‌ریزی و بسترسازی مناسب، تعریف راهکارهای متناسب با جامعه و نیازهای روز مردم این کشور و آسیب‌شناسی عمیق چالش‌های موجود بر سر راه تعالی علمی- آموزشی ملت باانگیزه افغانستان می‌باشد؛ چه آن‌که نباید بهره‌مندی از پشتوانه‌های مالی- اقتصادی و نیز ثبات سیاسی- امنیتی در بلاد مختلف افغانستان را از خاطر برد، مولفه‌هایی که عدم‌وجود آن‌ها در طول سالیان و حتی دهه‌های گذشته، افغانستان را به عرصه‌ای برای تاخت‌و‌تاز سیاست‌های غرب و آتش‌افروزی تروریست‌های تکفیری منطقه و نیز درگیری احزاب گوناگون سیاسی بدل کرده است.

گزارش از: وحید امیدی موحد

انتهای پیام/