نگفته های تاریخ از رسوم سنتی و آیین عاشورایی در سرزمین علویان
مازندران این دیار کهن علویان، از دیرباز مهد آیین‌های بومی و سنتی فراوانی بوده، آیین‌های عاشورایی، مراسم سنتی عزاداری و سوگواری هم زمان با دهه اول محرم در بیشتر روستا‌ها و شهر‌ها استان اجرا می‌شود.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، با ورق زدن تاریخ چند هزار ساله ایران به برخی از آداب و رسوم دیرینه می‌رسیم که با گذشت زمان مهر فراموشی به آنها زده نشد، مانند برخی آداب و رسوم ماه محرم وصفر در گذر زمان کمرنگ نشده است.
محرم را می‌توان با پرچم‌های کوچک و سیاهرنگی که مزین به اسم اباعبدالله (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) که بر سردر هر دکان و خانه نصب شده است و از پیراهن‌های سیاه و از صدای نوحه‌ای که زیر علم‌های افراشته حسین (ع) بر تکایا و حسینیه‌ها و مساجد پخش می‌شود همراه شد.
در مازندران از شب اول ماه محرم مراسم عزاداری برای امام حسین علیه السلام شروع می‌شود. قبل از شروع ماه مازندرانی‌ها شروع به سیاهپوش کردن تکایا و حسینیه‌ها می‌کنند. در مازندران نیز مانند بسیاری از شهر‌های کشور، هیئت‌های عزاداری در قالب هیئت سینه زنی و زنجیر زنی تشکیل می‌شود.
معرفی آیین‌های عاشورایی مازندران
مازندران، دیار علویان و سرزمینی که در طول تاریخ با ولایت گره‌خورده است و آیین‌های عاشورایی‌اش، اوج ارادت علویان متجلی می‌سازد و کرب زنی، علم‌گردانی، منبرکشی، فرمازنان، گره بندی، قوم بنی اسد، حسین حسین سرهادیم صداره (با صدای بلند حسین حسین بگوییم) و تعزیه تلاونگ (تعزیه خروس‌خوان) ازجمله آیین‌های عاشورایی مردمان دیار علویان است که نسل به نسل و سینه‌به‌سینه منتقل‌شده است.
طوبی اوصانلو مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، گفت: برخی از آیین‌های عاشورایی مازندران در فهرست آثار معنوی ملی به ثبت رسیده، که مراسم آیینی مذهبی، کرنانوازی، منبرکشی، علم گردانی، کربزنی، سنت آیینی مذهبی طعامدهی در سورک و مراسم روز یازدهم در دودانگه ساری از جمله این مراسم است.
کرنازنی، آیین دیرینه در مازندران ویژه عزای امام حسین (ع)
کرنازنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به‌ویژه روستا‌های رامسر برگزار می‌شود و امروز تعداد اندکی از روستا‌های غرب مازندران و شرق گیلان مراسم «کرنازنی» انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و درواقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی و گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله کرنا در مجلس عزا حضور می‌یابند.
دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سرگروه و بین پنج‌تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.
سرکرناچی آهنگ یا امام سر می‌داد و کرناچیان یا حسین را در دمیدنشان بیان می‌داشتند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه داشت و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیئت‌ها در بیرون از مسجد حرکت می‌کردند.
منبرکشی رسمی عاشورایی در مازندران
آیین مذهبی منبرکشی از جمله مراسم ایام محرم است که در محله قدیمی شهر ساری اجرا می‌شود و افرادی که خادمان منبر هستند و نسل به نسل منبر را نگهداری می‌کنند این مراسم را به اجرا درمی آورند.
خادمان چند روز قبل از اجرای مراسم منبر را بیرون آورده و یکپارچه سبز بر روی آن می‌اندازند و از اذان صبح خادمین منبر در روز تاسوعا مشغول پخت برنج نذری می‌شوند، که این برنج به‌عنوان تبرک به عزاداران داده می‌شود.
طوبی اوصانلو مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، گفت: دسته عزاداران خصوصاً گروه زنان به‌پای منبر‌ها رفته و به منبر که می‌رسند با ذکر صلوات از زیر منبر رد می‌شوند و پارچهٔ سبزی به‌عنوان دخیل برای ادای نذرشان به منبر گره می‌زنند و شمع را داخل تشت پر از گل که بر روی منبر قرار دارد روشن می‌کنند، آنگاه اگر نذری داشته باشند که شامل خرما، یا شربت و یا مبلغی پول به خادم منبر می‌دهند تا حاجت آنها برآورده شود.
وی افزود: درگذشته برخی از افراد برای گرفتن حاجت پابرهنه برای روشن کردن شمع به‌پای منبر می‌رفتند وعده‌ای نیز سر یا شانه خود را گل مالی می‌کردند، همچنین در ساری رسم بر این بود که شمع بلندی را به‌پای منبر آورده وروشن می‌کردند، اما امروزه این رسم از بین رفته است.
طوبی اوصانلو گفت: این مراسم تا پاسی از نیمه‌شب ادامه دارد و اهالی معتقدند زیارت منبر و عبور از زیر آن‌یک سال سلامتی خانواده را تأمین می‌کند.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، یکی از بانوان ساروی که پا به سن گذشته است می‌گوید: در این مراسم زنان و نوجوانان و جوانان بر حسب نیت و حاجتشان با پارچهٔ سبز به‌عنوان دخیل برای ادای نذرشان به منبر گره می‌زدنند و شمع را داخل تشت پر از گل که بر روی منبر قرار دارد روشن می‌کردند.
او می‌گوید: بانوان براساس نذری که داشتند خرما، شربت و مبلغی پول به خادم منبر می‌دادند تا حاجت آنها برآورده شود.
علم گردش، آیینی کهن در مازندران
علم در عزاداری محرم مازندرانی‌ها نمادی از قدرت، عظمت و شجاعت حضرت ابوالفضل العباس (ع) است که در جنگ با یزیدیان موجب امیدواری یاران امام‌حسین (ع) و ترس دشمنان بود.
یکی از مراسم‌های عزاداری ویژه روز هفتم ماه محرم که به نام حضرت ابوالفضل برگزار می‌شود، علم گردش است که از گذشته تاکنون اجرا می‌شود.
در روز هفتم محرم شخصی چوبی را که دستی به صورت نماد شفاعت حضرت ابوالفضل (ع) بر روی آن نصب است را جلوتر از دسته‌های عزاداری به درب منازل اهالی می‌برند هر کسی که حاجتی دارد آب بر روی این دست نمادین می‌ریزد و ظرفی زیر آن قرار می‌دهد و آب نذری می‌گیرد می‌نوشد.
هر کسی از سال قبل نذرش بر آورده شده است ٬ روسری به علم می‌بندد و نذورات نقدی هم جمع آوری و صرف پذیرایی از عزاداران در شب‌ها و روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی می‌شود.
در این روز قلک‌هایی که مزین شده با نام حضرت ابوالفضل (ع) که سال گذشته میان اهالی روستا توزیع شده بود جمع آوری و قلک‌های جدید را تحویل می‌دهند.
علم دار به همراه دسته‌های عزاداری در کوچه و پس کوچه‌های روستا حرکت می‌کند و مردم در ابتدای هر کوچه با شربت ٬ آش ٬حلوا ٬ خرما و نان محلی از عزاداران حسینی پذیرایی می‌کنند.
ایمان، نوجوان ۱۵ ساله نیز در حاشیه این مراسم در روستای سمسکنده ساری در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، می‌گوید: چهار سال پیش به صورت ناگهانی پزشکان گفتند مبتلا به بیماری سرطان خون از نوع نادر شدم.
او می‌گوید: مادرم و بقیه خانواده به ائمه اطهار به ویژه حضرت ابوالفضل (ع) متوسل شدند و سال اول که حالم بهتر شد و با بهتر شدن حالم روز هفتم محرم خانواده ام گوسفند قربانی کردند و گوشت آن را میان خانواده‌های نیازمند توزیع کردند.
این نوجوان می‌گوید: امسال که پزشکان خبر قطع درمان را به من و خانواده ام دادند، نان محلی پخته و خودم میان عزاداران تقسیم کردم.
این نوجوان شفا یافته از بیماری سرطان می‌گوید: پس از چند سال٬ قبل از فرا رسیدن ماه محرم به همراه خانواده ام به زیارت امام رضا (ع) هم رفتیم و نذرم را ادا کردم.
او می‌گوید: اگر توکل به خدا و توسل به ائمه اطهار (ع) نبود خانواده ام نمی‌توانستند شرایط سخت درمان مرا تحمل کنند و خودشان از پا در می‌آمدند.
دلاور بزرگ نیا مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، گفت: آیین علم گردانی از جمله آیین‌هایی است که از گذشته‌های دور باقی مانده و هر ساله توسط بومیان منطقه به گون‌های خاص اجرا می‌شود.
وی افزود: برافراشته بودن علم حضرت ابوالفضل (ع) در واقعه عاشورا نشان از این بود که رزمنده شجاع میدان در حال جنگ و به دفاع ادامه می‌دهد، ولی زمانی که علم از دوش علمدار بر زمین افتاد اصحاب امام حسین (ع) نگران می‌شدند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران گفت: آیین علم‌گردانی از معدود آیین‌هایی است که از گذشته‌های دور باقی‌مانده است و هرساله توسط بومیان منطقه به‌گونه‌ای خاص اجرا می‌شود و درواقع اعمال تکرارپذیری است که با پشتوانه باوری و اعتقادی هم‌اکنون هرساله برگزار می‌شود.
طنین نوحه کرب زنان در مازندران
نوای حزین کرب زنی که یادآور عزاداری اصیل و سنتی علویان طبرستان است، اکنون در بیشتر مناطق مازندران خاموش شده و در کمتر نقطه‌ای شنیده می‌شود.
کرب زنی یکی از ابزار‌های صوتی قدیمی مازندرانی‌ها در عزاداری‌های ماه محرم است که همچنان در برخی مناطق روستایی مازندران استفاده می‌شود.
کرب قطعه چوبی است تراشیده شده، به‌اندازه‌ای که در کف دست جا می‌گیرد و سطح بیرونی آن صاف است. در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد کرپ در کف دست قرار می‌گیرد و انگشتان برگرد آن حفاظ می‌شوند. یک جفت کرپ را در دست می‌گیرند و به آهنگ نوحه‌ای که خوانده می‌شود، آنها را بر هم می‌کوبند.
در واقع کرب نام درختی در جنگل‌های مازندران است که در گذشته در مناطق کوهستانی فراوان بود و مردم از چوب آن جهت ساخت این وسیله استفاده می‌کردند، ولی بعد‌ها در طول زمان این درخت کمیاب شد و امروز بیشتر از چوب درخت گردو یا توت این وسیله را می‌سازند، ولی بلحاظ تاریخی همچنان نام کرب بر آن باقی مانده است.
نوحه‌ای که در مراسم کربزنی خوانده می‌شود ۲۱ ضرب دارد که از تک‌ضرب شروع شد و همین‌طور دو، سه و پنچ ضرب به بالا، تا اینکه ۲۱ ضرب کامل شود، همچنین گروه نخبه، وسط دایره کربزنی می‌ایستد وقتی مداح در مراسم کربزنی شروع به خواندن کرده و به ضرب بیست‌ویکم می‌رسید، گروه نخبه که در مرکز دایره قرار دارند با حرکتی هماهنگ و رو به بالا به‌طوری‌که گویی از زمین به‌سوی آسمان پرواز می‌کنند و سپس از پشت سر و از زیر پا‌های افراد، کرب را می‌زدند.
یکی از عزاداران حسینی که لباس سیاه عزا بر تن داشت و کرب می‌نواخت می‌گوید: کرب در کف دست قرار می‌گیرد و انگشتان برگرد آن حفاظ می‌شوند، یک جفت کرب را در دست می‌گیریم و به آهنگ نوحه‌ای که خوانده می‌شود آنها را بر هم می‌کوبیم.
او می‌گوید: هریک از کرب زنان ضمن هماهنگی و همنوایی باهم، نمادی از همدلی و اتحاد از خود نشان می‌دهند.
پیرمرد ۸۰ ساله که با چشمان اشک بار و سربند یا حسین نیز نیز می‌گوید: ناله کرب نشان دهنده ناله جمادات، زمین و زمان بر حسین (ع) ویارانش است.
طوبی اوصانلو مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ، گفت: کرب زنی معمولاٌ در ماه محرم و در دهه نخستین این ماه و روز عاشورا برگزار می‌شود، آیینی نمادین که برخی‌ها معتقدند یاداور عملکرد نادمانه اقوام و طوایفی است که به هنگام وقوع نبرد، میان امام حسین (ع) و یزید قرار گرفتند و این رسم در واقع ابراز ندامت و پشیمانی این اقوام است.
وی افزود: کرب زن‌ها در حالیکه لباس سیاه به تن دارند سنگ یا پاره چوبی استوانه‌ای شکل به سنگینی ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم که از میان به دو برابر تقسیم شده را در کف دست جای می‌دهند و با حرکات مخصوصی این دو تکه چوب را در حالیکه خم و راست می‌شوند با وزن مرثیه‌ای خاص به هم می‌کوبند و قسمتی از مرثیه را به عنوان جواب مرثیه، تکرار می‌کنند.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران گفت: کرب زنی (Karb Zani) علاوه بر غرب مازندران در شرق گیلان نیز اجرا می‌شود نام این آیین، در مازندران به گونه‌ی پیش گفته و در شرق گیلان با اندکی تفاوت کآرْبْ زنی تلفظ می‌شود.
سنت آیینی مذهبی طعام دهی در استان مازندران
یکی از شیوه‌های عزاداری در ایام دههٔ محرم در مازندران، طعام دهی در شهرستان میاندورود، شهر سورک یک سنت دیرین و کهن است که نسل به نسل به‌صورت سینه‌به‌سینه پدران به فرزندان خود وصیت می‌کنند.
در این روز همه ساکنان این شهر با هزینه شخصی با توجه به توان مالی، از عزاداران حسینی که از تمامی نقاط استان جهت انجام سوگواری آقا امام حسین (ع) به این مکان می‌آیند در منازل خود جهت صرف نهار دعوت به عمل می‌آوردند و پذیرایی می‌کنند و به‌طور کل در تمامی خانه‌های این شهر باز است و هرکسی می‌تواند به میل خود واردشده، زیرا آنان معتقدند سفره آن روز مخصوص آقا امام حسین (ع) است واهالی این شهر خدمتگزار آقا هستند.
رمضان رستمی یکی از شهروندان سورکی که مدت ۳۰ سالی است که این سنت را انجام می دهد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ،می گوید: در این روز درب منازل همه اهالی این منطقه به روی عزاداران حسینی برای صرف ناهار باز است .
او می گوید: روز عاشورا سفره ای که پهن می شود متعلق به آقا امام حسین (ع) است و ما خدمتگزار آقا هستیم.
طوبی اوصانلو مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ،گفت: این کار به‌مرور به سور معروف شد و وجه‌تسمیه شهر سورک به معنی شهری که سور می‌دهد شناخته شد. این روش پسندیده هنوز هم هرساله ادامه دارد به‌طوری‌که در سال‌های اخیر در روز عاشورا اهالی محل به جمعیتی در حدود ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر نهار می‌دهند.
آیین نخل گردانی آیینی با قدمت بیش از ۶۰۰ سال در روستای نوا
با توجه به اعلام نتایج کارشناسان مردم شناسی نخل گردانی در روستای نوای آمل جزو اولین یا دومین آئین نخل گردانی در سطح کشور است که برخلاف دیگر شهر‌های کشور که این آئین مذهبی را برگزار می‌کنند، به دوران آل بویه برمی‌گردد.
اگر چه نخل در زبان عامیه به معنی درخت خرما است، ولی مفهوم دیگری در این مراسم دارد. نخل یعنی آراستن و آرایش کردن که در روز هفتم محرم نخلی که لباس‌های آن کامل شده توسط مردم به حرکت در می‌آید.
نخل گردانی نشان از عشق دوطرفه و احترام متقابل بین امام حسین (ع) و عزاداران و عاشقان اهل بیت دارد که نخل از روز هفتم حرکت خود را آغاز کرده و این حرکت در روز هشتم، نهم و دهم محرم نیز ادامه می‌یابد.
نخل در حرکت خود به تمام طوایفی که در محل حرکت‌اش سقاخانه دارند جلوی هر سقاخانه سه بار ادای احترام می‌کند. همچنین در روزهای دیگر مسیر حرکت نخل متفاوت است، اگر چه در بسیاری اوقات مسیر‌های نخل مشترک است، ولی برخی از مسیر‌ها اختصاصی است.
یکی از بانوان روستای نوا که در این آیین حضور دارد می‌گوید: آئین سنتی نخل گردانی همه ساله صبح روز هشتم محرم برگزار می‌شود، عزاداران نخل را از میدان روستا بیرون می‌آورند و دور روستا می‌چرخانند و به قسمتی به نام حورا می‌برند که شخصی ۹۰۰ سال پیش نخل را در آن جا ساخته است.
او می‌گوید: نخل را روی آرامگاه او برای ادای احترام می‌گذارند و دوباره همان مسیر را بر می‌گردند و در طول مسیر هر کسی نذری دارد آن را ادا می‌کند.
طوبی اوصانلو مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ساری ،گفت: با توجه به سنگ و لوحی که در این روستا کشف شده قدمت این آئین مذهبی به بیش از ۶۵۰ سال بازمی‌گردد.
وی افزود: قدمت تکیه، درخت قدیمی محل و سقاخانه‌های این روستا نیز به ۶۵۰ تا ۷۰۰ سال برگشته که مسجد جامع نوا با توجه به نوع معماری به دوران هارون الرشید و پیشینه‌ای ۷۰۰ ساله باز می‌گردد.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران گفت: وزن تقریبی نخل بیش از ۳۰۰ کیلوگرم است که شکلی مخروطی داشته، پنج نفر در جلو و یک نفر در عقب آن را حمل می‌کنند.
اصانلو افزود: تشکیل دسته قوم بنی‌اسد آمل در روز بعد از عاشورا نیز از آیین‌هایی است که مردم این منطقه به تاسی از وقایع کربلا انجام می‌دهند.
وی گفت: زنان این گروه به تاسی از این قوم، با بیل برای دفن اجساد شهدای کربلا وارد این منطقه می‌شوند و به دلیل اینکه نتوانستند سالار شهیدان را یاری رسانند ابراز ندامت و پشیمانی می‌کنند و این رسم سنتی نیز در فهرست آثار ملی ناملموس ایران ثبت‌شده است.
مازندران سرشار از آیین‌های سنتی و عاشورایی است که ریشه در دل‌وجان مردمان آن دارد و تجلی عشق و ارادت علویان طبرستان به خاندان اهل‌بیت (ع) است و بسیاری از این آیین‌ها درگذر زمان یا فراموش‌شده‌اند و یا دگرگون که نیازمند احیا و بازآفرینی هستند.
گزارش از آتنا رستمی آله خیلی
انتهای پیام/آ
