"بایرام آیی" و آداب استقبال از بهار در اردبیل/ سنت هایی که در غبار زمان رنگ باختند

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل، فصل زمستان برای مردمان خطه آذربایجان و از آن میان استان اردبیل فصلی متفاوت از دیگر فصل ها بوده و هست.

بسیاری از افسانه‎ها و داستان‎ها و مثل‎ها و متل‎ها مربوط به فصل زمستان است، حتی روز شمار و گاه شمار روزهای زمستان نیز بیش از سایر فصول است و به طبع آن، هر یک از این گاه شمارها با آداب و رسوم ویژه خود در بین اهالی به ترتیب اجرا می‎شد.

گرچه بسیاری از این سنت‎ها و آداب و رسوم در پس زندگی ماشینی و در فراز و نشیب گسترش زندگی شهری و شهرنشینی کمرنگ شده و یا از بین رفته اند، اما هنوز هم برخی از این رسم‎های زیبا و پسندیده که یادگاری گرانبها از پیشینیان ما هستند در محدود روستاها و شهرهای کوچک پیرامون استان اردبیل حفظ شده و اجرا می‎شود.

یکی از این مراسم‎ها، آیین استقبال از بهار و عید باستانی نوروز است که هنوز با گذشت ایام، با شور و حرارت خاص در این دیار انجام می‎گیرد. به طوری که حال و هوای شهر و مردمان و چهره شهر دگرگون شده و اسفند، متفاوت از سایر ماه ها آغاز می‎شود به طوری که این ماه در بین مردم به ماه عید یا "بایرام آیی" معروف است.

افسانه "قاری ننه" و "کورد اوغلی"

مردم دیار کهن اردبیل برای گذران روزهای سخت و تحمل سوز و سرمای زمستان تقسیم بندی‎هایی برای این روزها در نظر گرفته بودند، که از شب یلدا تا آخر زمستان و حتی در نخستین روزهای عید نیز در این روز شمار گنجانده شده‎ بود.

پژوهشگر تاریخ و جامعه شناس اردبیلی در مورد این روز شماری‎ها می‎گوید: موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی سرد و کوهستانی این منطقه، با زمستان‎های سرد و سرمای جانسوز شب ها و روزهای ملال آور آن، باعث شده بود تا مردم برای گذران این روزها نامگذاری‎هایی داشته باشند.

جامعی افزود: ۴۰ روز اول زمستان چله بزرگ و ۲۰ روز بعد از آن چله کوچک است و در بین این دو چله " خیدیر نبی" واقع شده است که هفت روز می‎باشد، که در این هفت روز مراسم خاصی بویژه در جنوب استان و منطقه کیوی و خلخال و هشتجین اجرا می شود.

وی با بیان اینکه بسیاری از این آداب و رسوم و سنت‎ها، ریشه در فرهنگ غنی و اصیل مردمان اردبیل دارد بیان داشت: بسیاری از آن گاهشماری ها  و نامگذاری ایام زمستان، ریشه تاریخی داشته و قدمت چندین هزار ساله دارد.

این جامعه شناس با اشاره به اینکه ده روز اول اسفند به "قاری چله سی" معروف است، به بیان داستان این نامگذاری پرداخت و افزود: "قاری" در زبان آذری به معنای پیر زن است و داستان "قاری چیله سی" از این قرار است که، پیرزنی چند شتر داشته و از آنجا که موعد جفت گیری شترها در سرما بوده و شترهای وی در طول چله کوچک که سوز سرمای زیادی دارد موفق به جفت گیری نمی‎شوند، از خداوند میخواهد که سرما را چند روز دیگر ادامه دهد.

جامعی می‎گوید: خداوند دعای پیرزن را اجابت کرده و ده روز دیگر سرما بر زمین چیره می‎شود تا شترهای پیرزن جفت‎گیری کنند، به همین جهت ده روز اول اسفند به "قاری چیله سی" معروف شده است.

در باور و اعتقاد عامه مردم، آغاز حیات مجدد و شروع دوباره آفرینش در طبیعت با دمیده شدن نفس حیات در خاک شروع می‎شود، که این نیز با افسانه‎ای زیبا و دلنشین توسط گذشتگان به زیبایی به روایت درآمده است.

کهنسال اردبیلی در این باره چنین توضیح می‎دهد: در یکی از روزهای "قاری چیله سی" فردی که اصالت کردی داشته به هوای شکار راهی صحرا شده و گرفتار سرما و کولاک شده و در زیر برف مدفون می‎گردد.

سیمین زرشاهی می‎گوید: بعد از گذشت چند روز اهالی روستا برای پیدا کردن "کورد اوغلی" به دنبال وی می‎روند و بعد از چند روز گشتن، بخاری را می‎بینند که از بین برف‎ها بلند می‎شود و زیر آن توده برف "کورد اوغلی" را زنده پیدا می‎کنند.

وی ادامه می‎دهد: این اتفاق مصادف با ۱۳ اسفند بوده و زمانی است که "وعده یلی" یا "باد موعود" شروع به وزیدن کرده و درخت ها و طبیعت به خواب رفته را از خواب زمستانی بیدار می‎کند.

به اعتقاد عامه مردم "وعده یلی" هفت روز در آسمان ها و هفت روز در زمین می‎وزد و وعده و نوید آغاز رویش و تجدید حیات را برای طبیعت به همراه دارد.

خانه تکانی زدودن ناپاکی و آلودگی از خانه‎ها و دل‎ها

گذشته از تغییر و تحولاتی که در طبیعت در آستانه عید نوروز صورت می‎گیرد، مردم اردبیل نیز آداب و رسوم و برنامه خاصی داشتند که نشان دهنده پایان زمستان و در راه بودن بهار بود.

یکی از بارزترین نشانه‎های در راه بودن بهار خانه تکانی است در روزگاری که برف و سرمای اردبیل زبانزد بوده و گاهی ارتفاع برف به چندین متر نیز می‎رسید و وجود روز آفتابی فرصتی را برای خانه تکانی ایجاد می‎کرد، زنان و مادران با آداب خاصی شروع به خانه تکانی و پیراستن غبار و اندود چند ماهه خانه می‎کردند، که این امر معمولا با آغاز وزیدن "وعده یلی" شروع می‎شد چرا که اعتقاد بر این بود که اگر بعد از این برفی هم ببارد زیاد ماندگار نبوده و سرمای آنچنانی نخواهد داشت، و روزها بلندتر و کمی گرم‎تر می‎شدند.

در این بین اما توجه به خانه تکانی دل و زدودن غبار و آلودگی دل از هرچه بدی و پلشتی و افکار منفی است اهمیت بیشتری دارد. این ایام فرصتی مغتنم است برای اندیشیدن در خود و دو دوتا کردن اعمال و رفتارمان، تا سالی که آغاز می‎کنیم در کنار تمیزی خانه، کاشانه دل را نیز از آلودگی‎ها پاک کنیم.

 در گرماگرم خانه تکانی عید بازار بسیاری از صنوف و مشاغل در بازار اردبیل نیز داغ و شلوغ می‎شد یکی از این اصناف مسگران بودند. در زمان‎های گذشته  زمانی که هنوز پای بلور و شیشه و پلاستیک و دیگر ظروف مرسوم امروزی به خانه ها باز نشده بود، زنان کدبانو و با سلیقه اردبیل از ظروف مس و برنج در خانه و جهیزیه دخترانشان استفاده می‎کردند.

بانویی اردبیلی می‎گوید: از آنجا که بیشتر ظروف مورد استفاده در خانه از جنس مس و برنج بود ظروف برنجی را خودمان در خانه ساییده و زرد و تمیز می‎کردیم، ولی ظروف مس را برای قلع اندود کردن باید به مسگر در بازار مسگران اردبیل می‎دادیم و از آنجا که تعداد ظروف زیاد بود از ماه‎ها قبل اقدام به این کار می‎کردیم تا قبل از عید ظروف خود را تحویل بگیریم.

شهربانو توکلی ادامه می‎دهد: زنان و بانوان قبل از عید اگر ظرف یا وسیله‎ای نزد فامیل و وابستگان و در و همسایه داشتند پس می‎گرفتند، و اعتقاد داشتند که اگر وسایلشان قبل از تحویل سال جدید بیرون از خانه بماند ثروت و دارایی‎شان در سال جدید به تاراج خواهد رفت.

سفید کردن خانه از جمله کارهایی بود که در آستانه نوروز و اغلب توسط زنان انجام می‎شد.

ثوری عبدالهی که ساکن روستای سامیان اردبیل است درباره نحوه سفید کردن خانه می‎گوید: در گذشته بیشتر خانه‎ها از کاهگل بود و خبری از گچ و کاغذ دیواری و امثال آن نبود، مردم برای زیبا کردن خانه از نوعی خاک سفید که در کوه‎های اطراف بود استفاده می‎کردند.

وی بیان داشت: این کار توسط زنان صورت می‎گرفت به این صورت که بعد از آوردن نوعی خاک سفید آن را در آب خیسانده و با دست و جارو روی دیوار داخلی منازل می‎کشیدند.

نوای در حال خاموش تکم‎چی‎ها بشارت دهندگان نوروز

یکی از مراسم و سنتی که در آستانه نوروز در روستاها و شهرها به اجرا در می‎آمد "تکم گردانی" بود که از چند روز مانده به عید با آمدن به شهرها و روستاها آمدم بهار و پایان روز های سخت و ملال آور زمستان را نوید می‎دادند.

نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه مردمی در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل  درباره تکم گردانیگفت: در خطه آذربایجان "تکم چی"ها بشارت دهندگان نوروز بودند که چند روز مانده به نوروز در کوچه‎های شهرها و روستاها با خواندن اشعاری در مدح بهار و طبیعت و ائمه آمدن سال جدید را بشارت می‎دادند.

مصطفی فروزنده با اشاره به آمیختگی این اشعار با مضامین دینی و مذهبی مردم گفت: اشعاری که تکم‎چی‎ها می‎خواندند علاوه بر نوید نو شدگی و گذشت سرما و آمدن بهار، مضامین دینی هم دارد و به نسبت اعتقادی نوروز با اسلام اشاره دارد.

وی اظهار داشت: "تکه" بز شاخداری است که پیش قراول گله بوده و نمادی از زندگی دامداری مردمان اردبیل در گذشته‎های دور می باشد. تکم عروسک یا شیطانکی چوبین به شکل بز نر شاخدار که بر گردن آن زنگوله های ریز آویزان است و  بر روی دسته ای استوار است که از سوراخ یک تخته صاف دایره ای شکل می گذرد.

پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: تکم چی با حرکت یک دسته و بالا و پایین بردن بزک و برخورد آن با صفحه صدا و آهنگی ریتمیک ایجاد کرده و همزمان اشعاری در وصف بهار عروسی زیارت و ائمه می‎خواند.

فروزنده تصریح کرد: بسیاری از آداب و رسوم اجرا شده در فصل زمستان و به ویژه در اسفند ماه و آیین استقبال از نوروز و از جمله تکم گردانی، ریشه در تاریخ چندین هزار ساله مردمان خطه آذربایجان دارد که افسوس بسیاری از این سنت ها و آداب و رسوم و افسانه های زیبا و دلنشین در حال پیوستن به تاریخ است.

وی توجه و اهتمام مسئولان و متولیان امور فرهنگی در بازآفرینی و احیا این آداب و رسوم بدون دخالت مستقیم را از راهکارهایی دانست که می‎تواند به جان بخشی دوباره به این آداب و رسوم و افسانه‎ها و داستان‎ها و سنت‎هایی که به یادگار به ما رسیده و در سینه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها محبوس مانده اند کمک کند.

چهار چهارشنبه اسفند نمادی از عناصر چهار گانه زندگی

گرچه سابقه تاریخی برگزاری چهارشنبه سوری در کشور و در خطه آذربایجان به طور دقیقی در دسترس نیست اما آنچه از شواهد پیداست برگزاری جشن های چهارشنبه آخرین ماه سال یعنی اسفند قدمتی به درازای نوروز دارد و ایرانیان باستان هر چهارشنبه را به اسم یکی از عناصر چهارگانه حیات نامگذاری کرده و با آیین خاصی آن روزها را جشن می‎گرفتند.

 "سو چرشنبه سی" یا چهارشنبه آب، " توپراق چرشنبه سی" یا چهارشنبه خاک، "یئل چرشنبه سی" یا چهارشنبه باد و آخرین چهارشنبه منتهی به عید به عنوان "اوت چرشنبه سی" یا چهارشنبه آتش نامگذاری شده بودند، که نمادی از چهار عنصر حیات بخش زندگی بودند تا بدانیم پیدایش زندگی لازمه وجود هر چهار عنصر بود.

امروزه اما فقط "اوت چرشنبه سی" یا چهارشنبه آتش آن هم نه به شکل و طبق آداب گذشتگان که به صورت مدرن و امروزی و اغلب خطرناک اجرا شده و حتی نامی از بقیه چهارشنبه ها هم باقی نمانده است.

چهار شنبه سوری نیز خود به تنهایی یک جشن بوده و آداب و رسوم خاصی در این روز انجام می‎پذیرفت که از آن جمله می توان به: "شال سالاماق" ، "قولاغ آستی" ، "پای آپاردی" ، "نو اوستی" و مراسم هایی از این دست اشاره کرد که در شب و روز چهارشنبه آخر سال برگزار می‎شد. خوشبختانه در برخی شهرها و روستاهای استان اردبیل هنوز این مراسم حفظ شده و اگرچه با کم و کاستی، اما اجرا می‎شود.

آیین هایی که در غبار زمان رنگ باخته اند

نوروز از اعیاد بزرگ ملی و باستانی ایرانیان است که قدمتی چندین هزار ساله داشته. ایرانیان باستان نوروز را همراه با آیین‎ها و سنت‎هایی خاص جشن می‎گرفتند، اما امروزه بسیاری از آن‎ها، در پس زندگی مدرن و امروزی و گسترش زندگی شهری گم شده و از بین رفته‎اند.

بدون شک آیین ها و آداب و رسوم و سنت‎های نوروز، یادگاری گرانسنگ و پربها از نیاکان ما هستند که سینه به سینه حفظ شده و به ما رسیده اند. حفظ و احیا این آداب و رسوم به عنوان یک ایرانی وظیفه تک تک ماست و همکاری و تعامل مسئولان در این زمینه بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

بسیاری از مردم دلیل این فراموشی و از بین رفتن این رسوم را پیچیدگی زندگی شهری و مشکلات ناشی از آن عنوان می‎کنند. کمی که فکر کنیم درمیابیم پدران و گذشتگان ما با کمترین امکانات رفاهی زندگی می‎کردند و بیشترین لذت را از زندگی می‎بردند. آنها تلویزیون های ۴۲ اینچ نداشتند، گوشی‎های هوشمند نداشتند، ماشین آخرین و حساب بانکی میلیونی نداشتند ... ، آنها فقط سادگی، صمیمیت، صفا و آرامش داشتند.

بسیاری از ما هنوز خاطرات شیرین و فراموش نشدنی شنیدن قصه‎های مادربزرگ دور کرسی در شب یلدا ، پریدن از روی آتش در چهارشنبه سوری، چیدن سفره هفت سین، دید و بازدیدهای همراه با صمیمیت و سادگی و گرفتن عیدی و اسکناس تا نخورده لای قرآن پدر را در ذهن خویش داریم. چه خوب می‎شد اگر دوباره به گذشته و اصل خویش باز می‎گشتیم و با همان سنت‎ها و رسم‎های ساده و بی ریا و بی تکلف زندگی می‎کردیم.

انتهای پیام/س