دوره قاجار؛ مبدا لهجه تهرانی

طاهره کیایی تنکابنی، استاد زبان و ادبیات فارسی و محقق گفت: در زبان شناسی لهجه به گونه‌ای از طرز تلفظ ویژه یک گروه زبانی گفته می‌شود، در تمام زبان‌های دنیا گروه‌هایی با لهجه‌های گوناگون وجود دارند و مجموعه تلفظ‌های ویژه یک گروه معمولا به صورت قانونمند صورت می‌گیرد.

به گفته کیایی تنکابنی، لهجه با مناطق جغرافیایی ویژه در ارتباط است، غالب لهجه‌های ایرانی تا کنون در قلمرو خود باقی مانده و مردم همچنان با آن سخن می‌گویند، علت بقای یک لهجه در منطقه به خاطر علاقه شدید متکلمان نسبت به آن است.

او می‌گوید: نداشتن سواد فارسی، عدم برقراری ارتباط، داد و ستد بین مردم آن منطقه با اهالی شهر از عوامل اصلی شکل گیری و حفظ یک لهجه در یک منطقه است، در سال‌های اخیر به سبب ایجاد راه‌های ارتباطی، داد و ستد بین مردم کوهستان و روستا با اهالی شهر و برقراری روابط آن‌ها با ساکنان پایتخت و رواج اطلاعات عمومی زبان و لغت مرکزی ایران نیز به نوبه‌ی خود و لهجه‌های اهالی کوهستان تسلط پیدا کرد و سبب شد که کم کم لهجه به سمت نابودی سوق پیدا کند.

کیایی تنکابنی گفت: مهم‌ترین لهجه‌های ایرانی شامل لری، کردی، آذری، تالشی، گیلانی، مازندرانی، سمنانی، شه میرزادی، فارسی، کاشانی، خوانساری، تفرشی، نائینی، یزدی، تاتی، تهرانی و... می‌شود.

این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: لهجه‌ها به دو دسته‌ی شرقی و غربی دسته بندی می‌شوند، دسته‌های شرقی به خاطر اختلافات قدیم به دسته‌های فرعی تقسیم شده اند، لهجه تهرانی یکی از لهجه‌های زبان فارسی به حساب می‌آید این گویش با فارسی نوشتاری معیار متفاوت است و به عنوان لهجه معیار در رسانه‌های دیداری و شنیداری سراسری کاربرد دارد.

وی افزود: لهجه تهرانی از زمان قاجار به وجود آمده و با زبان اهالی بومی تهران متفاوت است، لهجه قدیمی تهران هنوز در مناطقی مثل شمیران و دماوند کاربرد دارد، لهجه تهرانی به دلیل مجاورت با شهر‌های اطراف تاثیر پذیری خود را داشته به طوری که در مناطق شمالی تهران گویش مازندرانی، در مناطق جنوبی تهران گویش راجی یا رازی، در مناطق غربی تهران گویش تاتی غلبه داشته است.

او می‌گوید: پژوهشگران، تهران قدیم را به سه بخش زبانی تقسیم کرده اند که از جنوب به شهر ری متصل بوده و مردمانش به زبان راجی صحبت می‌کردند، لهجه شمیرانی یا تجریشی که در شمال تهران کاربرد داشته و شباهت زیادی به گویش مازندرانی دارد، همچنین لهجه تاتی به دلیل مجاورت با قسمت‌های غربی تهران به کرج باعث شد که در لهجه اهالی این منطقه تاثیرگذار باشد.

کیایی تنکابنی گفت: از قدیم در تهران گویش راجی یا رازی که منسوب به ری است گسترش داشته، اگر بخواهیم به گذشته‌ی تهران نگاهی داشته باشیم می‌توانیم بگوییم در گذشته، تهران از ملحقات شهر تاریخی ری به حساب می‌آمده و با تبدیل تهران به شهر توسط شاه طهماسب یکم فقط یک پنجم روستای تهران در شهر واقع شد و باقی شهر باغ و باغ و زمین بایر بود.

او می‌گوید: در این دوران مردم و به خصوص نظامی‌ها به تهران مهاجرت کردند، تا اینکه در دوران نادر شاه تهران تبدیل به یک پادگان نظامی شد و لهجه‌های این مهاجران با گویش روستایی ری اقدام شد، علاوه بر این تبعید طایفه زند به تهران توسط آقا محمد خان نیز باعث شد که لهجه شیرازی بر روی لهجه تهرانی تاثیر گذار باشد.

این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: یکی از ویژگی‌های لهجه‌ی تهرانی شامل تبدیل الف به او مانند به کار بردن خونه به جای خانه، نون به جای نان است، همچنین گاهی اوقات کسره به صورت ایی تلفظ میشده همانند به کار بردن شیکم به جای شکم و در بعضی از موارد هر حروف پایانی از برخی از کلمات حذف میشده مثل به کار بردن کلمه نیس به جای نیست و یا برای استفاده از رای مفعولی کلمه رو به کار گرفته میشد همانند گربه رو ببین به جای گربه را ببین.