آیین های نوروز در هرمزگان/ از جیکوی نوروزی تا چی چکای مم گپو

چند روز پیش از شروع نوروز مردم هرمزگان خود را برای برگزاری آیین‌های سنتی این آیین باستان آماده می‌کنند.

آیین‌های نوروزی در هرمزگان از چهارشنبه سوری آغاز می‌شود و تا سیزده بدر روز طبیعت ادامه می‌یابد.

آیین‌های چهارشنبه سوری در هرمزگان

از آداب کهن این منطقه استقبال از عید نوروز با آتش‌افروزى در شب چهارشنبه‌سورى است. در آخرین چهارشنبهٔ هر سال، مردم با روشن کردن آتش از روى آن مى‌پرند و جملهٔ معروف «زردى من از تو، سرخى تو از من» را تکرار مى‌کنند.

در روز چهارشنبه‌سورى در خانواده‌ها نباید نفرینى از دهان کسى خارج شود؛ زیرا مردم استان بر این باورند که در روزهاى ماه آخر سال جمعاً (هزار و نهصد و نود و نه) قضا و بلا نازل مى‌شود که نهصد و نود و نه مورد آن فقط به چهارشنبه‌سورى مربوط است.

در این روز اگر کسى لباس دوخته شدهٔ خود را از خیاطى بیاورد، باید هم وزن آن خرما یا شکر یا برنج به یک نفر فقیر صدقه بدهد. همچنین کوزه شکنی از دیگر رسم‌های مردم منطقه است. در عصر چهارشنبه‌سورى کوزهٔ نو یا کهنه‌اى را در خانه به زمین مى‌زنند تا بشکند و بر این باورند که این کار، قضا و بلا را دور مى‌کند.

آیین هو شیرینی

اهالی شهرهای ساحلی استان هرمزگان هر سال ۲ بار در روزهای معینی دسته جمعی به دریا می روند و تنی به آب می زنند. یکی از این روزها چهارشنبه آخر ماه صفر است و یک بار هم چهارشنبه آخر سال به دریا می روند. در این دو روز مردم به صورت دسته جمعی به دریا می روند و با گفتن بسم الله پا در آب های گرم و شور می گذارند و مدتی در آب دریا می نشینند و آب تنی می کنند.

در آخر با فرستادن صلوات سه بار سر خود را در آب فرو کرده و بیرون می آورند. بعد به خانه هایشان بر می گردند و با آب شیرین بدن های خود را می شویند که اصطلاحا به این کار “هو شیرینی” می گویند. چنانچه کسی بیمار باشد و نتواند این دو روز به دریا برود بستگانش از دریا برایش آب می آورند تا در منزل آب تنی کند. در گذشته رسم بود هر وقت بیماری از بستر مریضی نجات می یافت او را به دریا می بردند و بدنش را در آب دریا می شستند.

اهالی هرمزگان معتقدند با این کار یعنی رفتن به دریا در این دو روز در طول سال بیمار نخواهند شد. از نظر علمی هم آب دریا همانند آب گرم ها خاصیت درمانی دارد و برای درمان بیماری های پوستی بسیار مفید است. در برخی مواقع مردم هرمزگان بر سر در منزلشان آب دریا و نمک آویزان می کنند و باور دارند با این کار چشم حسود از آنها دور می شود

نونوار شدن و سرزدن مُم نوروز به خانه‌ها در شب عید

افزون بر خانه تکانی که د رهمه خانه‌های ایرانی رواج دارد، لباس نو پوشیدن از دیگر سنت‌های مردم است و اگر فردی توانایی خرید لباس نو را ندارد تکه‌ای نخ یا پارچه‌ای نو بر لباس خود سنجاق می‌کند و زنان جوان با حنا به دست و پای خود نقش و نگار می‌بستند و پیرمردان و پیرزنان نیز سر خود را حنا می‌زدند.

اکنون نیز حنا زدن دربعضی از روستا‌های هرمزگان همچنان مرسوم است. قبل از تحویل سال نو مردم هرمزگان معتقدند که باید شیرینی ومیوه در خانه آماده باشد که قدیمی‌ها آن را در (کندوک که از نخل خرما درست شده و جایی که درآن نان نگهداری می‌شود، می‌گذاشتند) این مواد بدان امید که خیر و برکت از خانه شان نرود تا صبح باید دست نخورده بماند وفرد نیز در آن شب با شکم خالی نباید بخوابد، چون مادر نوروز یا مُم نوروز (برخی هرمزگانی‌ها براین عقیده اند که نوروز مادر دارد) در آن شب به خانه‌ها سر می‌زند و اگر در آن شب کسی با شکم سیر بخوابد روزی فراوان در سال می‌گیرد و شکم گرسنه از روزی درطول سال محروم می‌ماند.

نوروزخوانی در هرمزگان

یکی دیگر از مرسومات هرمزگانی‌ها در ایام نوروز، نوروزخوانی است، به این صورت که بچه‌ها در نوروز سرودی می‌خوانند و از طریق آن از پدر و مادر و سایر بزرگتر‌ها عیدی می‌گیرند، (نوروز نو باز آمده/ بلبل به آوازآمده/ نوروز به صد ناز آمده/ بابا بده نوروزیم، مادر بکن دلسوزیم/ مادر به حق شیر تو/ در گردنم زنجیر تو/ شب‌ها بخوردم شیر تو/ بابا بده نوروزیم، مادر بکن دلسوزیم/ نوروزیم ده شاهی است/ کمتر کنی یک شاهی است).

حسن رونده از اعضای گروه موسیقی رزیف می‌گوید: موسیقی نوروز در هرمزگان به همراه ساز‌هایی مانند دهل دو سر و جفتی عود نواخته می‌شود، همچنین برای خانه تکانی، سبزه سبز کردن، خرید کردن، نونوار کردن مکان زندگی از موسیقی استفاده می‌کنند که هم بزرگسالان و هم کودکان می‌خوانند.

همچنین بعد از عید دیدنی مردم با دردست داشتن شیرینی و میوه وگلاب به مزار اهل قبور بویژه شهدا و اموات نزدیک حاضر می‌شوند و با روشن کردن عود، شمع، عنبر و پخش شیرینی، قرائت فاتحه و قرآن و ریختن گل و گلاب بر روی قبور مردگان، فرا رسیدن عید نوروز را به آنان تبریک گفته و یاد و خاطره عزیزان از دست رفته را گرامی می‌دارند.

چی چکای مم گپو و بپ گپو

چیچیکای مم گپو و بپ گپو (قصه مادربزرگ‌ها و پدربزرگ ها) همراه با شوخی و خنده، شب نشینی، خوردن حلوا یا رشته (بلالوت) همراه با تخم مرغ سرخ شده در روز عید هنوز در بعضی از مناطق استان هرمزگان مرسوم است.

عیدی رنگین اشیا و حیوانات یک روز قبل از عید نوروز

در بعضی از روستا‌های هرمزگان یک روز قبل از سال تحویل مردم پیشانی حیوانات خود از جمله گاو، گوسفند، شتر واسب وهمچنین درب وپنجره خانه‌ها را گلک نوعی خاک سرخ رنگین می‌کنند و پشم وموی حیوانات خود را می‌چینند.

رونده فعال هنری در هرمزگان می‌گوید:در هرمزگان به وسیله گلک (گل سرخ) درختان را رنگ می‌کنند و همراه با این کار با صدای بلند آواز می‌خوانند، زیرا معتقد هستند که این کار به معنای شکوفایی و آغاز فصل جدید است.

جیکوی نوروزی
برخی از پژوهشگران استان هرمزگان مانند استاد سایبانی در کتاب «فین» خود به یک بازی محلی در نوروز «جیکوی نوروزی» اشاره کرده اند.

این بازی در ششم فروردین، زاد روز زرتشت انجام می‌گرفته یا این که در این روز بزرگتر‌ها در باغ و حیاط خانه‌ها از درخت نخل خرما ' تاب ' درست می‌کردند و به شاخه درختی تنومند آویزان می‌کردند، که به «جیکوی نوروزی» معروف بوده است.

در شب و روز‌های نوروزی مردم تاب می‌خوردند و بر این باور بودند که تاب خوردن در این ایام موجب ریزش گناهان می‌شود.

اکنون نیز در برخی از روستا‌ها این رسم برجاست و کودکان و نوجوانان با طناب، تاب درست می‌کنند و تاب بازی می‌کنند.

آیین‌های روز طبیعت

سیزده فروردین یا سیزده بدر نیز آخرین روز عید به شمار می‌رود و از مهمترین وجه اشتراک فرهنگی سرتاسر ایران زمین است، اما با تفاوتی اندک در هر شهر و روستا برگزار می‌شود. هرمزگانی‌ها مانند مردم دیگر نقاط برای از بین بردن نحسی سیزده به خارج از شهر می‌روند و البته عده‌ای از مردم یک روز قبل خانه‌های خود را ترک کرده و به باغ ها، روستاها، قدمگاه‌ها و زیارت گاه‌های اطراف شهر می‌روند و بعد از خوردن ناهار به کنار ساحل، چشمه وقنات رفته و به آب تنی و بازی وتفریح می‌پردازند و سبزه‌ای که با خود بردند را گره می‌زنند تا گره از کارشان باز شود. (سیزده به در/ چارده به تو / درد وبلای ما توکوتی (قوطی).

آیین های باستانی و نوروزی در ساحل خلیج فارس همچنان گواهی بر حقانیت اصالت بر فارس بودن خلیج فارس هم هست.

لوایی کارشناس تاریخ می‌گوید: آیین‌های هرمزگان بیش از هر چیزی نشان دهنده ایرانی بودن خطه خلیج فارس است و گواه تاریخ دانان نیز نشان بر این است.

برای اثبات فارس بودن خلیج فارس تنها نیازمند بررسی اسناد تاریخی نیست بلکه رسوم ایرانی مردم این منطقه نشان از ایرانی بودن خلیج فارس است.

شمشیریان دکتری زبان و فرهنگ‌های باستان می‌گوید: بسیاری از موسیقی و آیین‌های هنری مردم ریشه در فرهنگ باستانی ایران دارد.

وی گوید: مراسم زار یکی از آیین‌هایی برگرفته از فرهنگ ایران باستان در برخی شهر‌های هرمزگان مانند قشم است. دراین مراسم لباس سفید می‌پوشند و قربانی می‌کنند و نی خیزران استفاده می‌کنند و آتشدان در دست دارند.

شمشیریان می‌گوید: همه این آیین‌ها به فرهنگ باستان و آیین میترایی و زرتشتی مربوط است و اکنون در بین برخی اقوام در کشور‌های حاشیه جنوبی نیز رواج دارد.

یکی دیگر از آیین‌ها خاص نوروز مربوط به استان هرمزگان مراسم ملمداس است. در این مراسم برخی ادعا می‌کنند که با پری دریایی ارتباط دارند و با ان ازدواج کرده اند.

بسیاری از  این آیین‌های سنتی اکنون جزئی از فرهنگ عامیانه شده است.

اعتمادی کارشناس فرهنگی می‌گوید: پوشاک مردم هرمزگان هر چند برخی عناصر خارجی در آن نفوذ پیدا کرده است، اما نشان دهنده تاثیر عمیق فرهنگ باستانی و ایرانی است.

شمشیریان دکترای فرهنگ‌های باستان نیز می‌گوید: زبان قوم کوم زار در عمان و زبان بندری جزو ۳ هزار زبان ایرانی است که نشان دهنده تاثیر ماندگار زبان ایرانی است.

هرمزگان با موسیقی و آیین های اصیل در نوروز پذیرای مسافران زیادی از کشور است.

وجود ۱۴ جزیره گردشگری و بازار‌های آزاد تجاری در قشم و کیش، جنگل‌ها و تالاب‌های حرا قطب اصلی گردشگری دریایی در کشور است.

هر ساله حدود ۶ میلیون نفر از جاذبه‌های گردشگری هرمزگان بازدید می‌کنند.

گزارش از محمد امیر محمدی