صنایع دستی آثار و تولیدات برگرفته از فرهنگ، هنر ، بینش و ذوق مردم هر منطقه است که تمام مراحل ساخت آن‌ها با دست و ابزار‌های دستی انجام می‌شود. در ساخت این صنایع از مواد اولیه بومی آن محل استفاده می‌شود و همه، آن کالا را نشانی برای معرفی ویژگی‌های قومی و فرهنگی آنجا می‌دانند.

گیلانیان از دیرباز در گوشه و کنار این استان سرسبز، با خلاقیت و ذوق هنری و ابتکار مثال زدنی مشغول تولید صنایع دستی بوده اند.

«لباس محلی»، «چادر شب بافی»، «رشتی دوزی»، «حصیر بافی»، «گلیم بافی»، «بامبو بافی»، «مروار بافی»، «صنایع سفالی»، «چوب تراشی»، «نازک کاری»، «خراطی»، «منبت و معرق چوب» از مشهورترین صنایع دستی گیلان هستند.

در گزارش‌های آماری هنر‌های سنتی و صنایع دستی اعلام شده؛ ۹۰ گونه از ۳۰۰ نوع صنایع دستی کشور، متعلق به گیلان است. بیش از نیمی از تولیدات صنایع دستی گیلان در همین استان به فروش می‌رسد و بیشترین خریداران را هم گردشگران و مسافران تشکیل می‌دهند.

این محصولات همچنین به استان‌های دیگر و در قالب صادرات، به کشور‌های حاشیه خزر و خلیج فارس، اروپا و آمریکای مرکزی هم صادر می‌شود.

۳۱ اثر صنایع دستی و هنر‌های سنتی گیلان طی ۱۰ سال اخیر مهر اصالت دریافت کرده‌اند و ۲۷ هزار و ۵۰۰ هنرمند صنایع دستی در حدود ۴۲ رشته مختلف تولید محصولات هنر‌های سنتی این استان مشغول به فعالیت هستند.

۷ شهر و روستای استان گیلان با برند‌های ملی و جهانی به عنوان شهر و روستا‌های صنایع دستی معرفی شده‌اند. ۶۴ محصول از اقلام صنایع دستی استان گیلان هم تاکنون نشان مرغوبیت و ۶ کالا نشان یونسکو دریافت کرده اند.

تلاش برای برندسازی و رونق صنایع دستی گیلان

بنا به سیاست‌ها و اولویت‌های تعیین شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان، پس از ثبت جهانی «قاسم‌آباد چابکسر» با محوریت چادر شب بافی، برندسازی در سطح ملی با هدف رونق صنایع دستی در منطقه بیش از همیشه مورد اهتمام قرار گرفت.

پس از معرفی «فشتکه خمام» با عنوان روستای ملی حصیر بافی، شهر رشت نیز شهر ملی هنر‌های سنتی ایران با محوریت رشتی دوزی و ۴ روستای گیلان هم به عنوان روستای ملی اعلام شد.

سفال گری سنتی روستای «جیرده شفت»، چوب تراشی روستای «شالمای ماسال»، شال بافی روستای «ارده رضوانشهر» و گلیم بافی روستای «عنبران محله آستارا» در سال ۱۳۹۹ به ثبت ملی رسید.

آشنایی با صنایع دستی و هنر‌های سنتی گیلان

صنایع دستی گیلان هنر و آثار مردان و زنان سختکوشی است که دنیایی پر نقش و نگار از دست بافته‌ها و محصولات هنری خود را با دل و جان خلق می‌کنند.

این استان در عرصه صنایع دستی و بومی از تنوع بالایی برخوردار است؛ هنر‌های سنتی که نشان از فرهنگ و تمدن غنی این سرزمین از هزاران سال قبل دارند.

گیلان، گنجینه طبیعت و تمدن است، بدون شک معرفی تمام هنر‌های سنتی این استان در یک مطلب نمی‌گنجد، بنابراین تنها به ذکر چند رشته و محصول صنایع دستی گیلانیان بسنده ‌می‌کنیم.

«لباس محلی»، شاد و رنگارنگ

«لباس محلی» گیلان بر اساس شرایط زندگی در جلگه و مناطق ساحلی و نوع کار، متنوع و متفاوت است و این تفاوت حتی در لباس یک منطقه در فصول گرم و سرد سال هم دیده می‌شود.

لچک، روسری، سربند، پیراهن، جلیقه، کت، دامن، شلوار و چادر شب از بخش‌های اصلی لباس محلی زنان گیلان بوده است.

در میان زنان مناطق مختلف گیلان به ویژه نقاط جنگلی و کوهستانی سیاهکل پوشیدن پیراهنی بلند تا مچ پا رواج داشت که به آن «پاچین» می‌گفتند و در طرح‌ها و رنگ‌های برگرفته از طبیعت دوخته می‌شد.

پاچین در واقع یک پیراهن سبک‌تر و از متراژ کمتری بود که از کمر چین می‌خورد و جلوی آن نیز دکمه داشت.

لباس‌های محلی زنان گیلان را می‌توان به ۳ بخش شرق، غرب و مرکز تقسیم‌بندی کرد؛ لباس زنان شرق گیلان به لباس «قاسم‌آبادی»، زنان غرب گیلان «تالشی» و از لباس مرکزی گیلان با عنوان «رسوخی» یاد شده است.

لباس محلی زنان گیلانی رنگین‌کمانی از رنگ‌های مختلف است. شاد بودن رنگ‌های لباس گیلانی‌ها را به‌دلیل رنگ‌های موجود در طبیعت آن می‌دانند. لباس محلی گیلان به گفته محققان قدمتی بیش از ۴ هزار سال دارد، اکنون بیشتر جنبه تزیینی برای گرفتن عکس‌های یادگاری دارد.

«چادر شب بافی»، هنری فاخر و قدیمی

«چادر شب بافی» با قدمتی ۵۰۰ ساله به دوره صفویه برمی گردد، این نساجی سنتی (پارچه بافی سنتی) در شرق گیلان رونق داشت و از ابریشم طبیعی و پنبه بافته می‌شد.

این پارچه، رنگارنگ و معمولا با طرح چهارخانه یا یک رنگ است که با دستگاه مخصوص چادر شب بافی به شکل مربعی بافته می‌شود.

رنگ اصلى زمینه چادر شب‌ها معمولا قرمز است؛ البته رنگ بنفش و سبز نیز به مقدار بسیار کم در منطقه قاسم آباد رودسر دیده می‌شود.

طرح‌هاى کار شده روى چادر شب هندسى هستند و رنگ‌هاى سفید، سبز، نارنجى، زرد، صورتى، آبى و قرمز در ترکیب‌هاى هماهنگ در آن استفاده می‌شوند.

در گویش محلی به چادر شب «چارشو» و بانوان ساکن جلگه به آن «کمر دَوَد» می‌گویند.

چادر شب در گذشته بخشی از لباس محلی زنان گیلان هم محسوب می‌شد که از آن به عنوان کمرپیچ برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به بدن در زمان کار در شالیزار استفاده می‌کردند.

زنانی که همه جا پا به پای مردان کار می‌کردند، در باغ چای و شالیزار‌ها بچه‌های خود را با چادر شب کول می‌کردند و به کار مشغول می‌شدند.

اهالی گیلان چادر شب را برای رو جهازی به نوعروسان نیز هدیه می‌دادند، برای دوخت پرده و رو تختی و رویه لحاف هم استفاده می‌شد.

چادر شب بافی هنوز هم در شرق گیلان به خصوص در رودسر و روستای قاسم آباد چابکسر رایج است.

«رشتی دوزی»، یادگار سال‌های دور

«رشتی دوزی» یکی از رودوزی‌های سنتی ایران و از صنایع دستی گیلان است که در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید. رشتی دوزی، رشته دوزی یا گلبند دوزی از هنر‌های دستی خاص استان گیلان است که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.

این رشته در گذشته با نام «قلاب دوزی رشتی» معروف بود، اما در دهه ۸۰ یونسکو آن را به رشتی دوزی تغییر داد. قدمت هنر رشتی دوزی به سال‌های دور باز می‌گردد و قدیمی‌ترین نمونه باقی‌مانده از آن، اثر استاد حسین رشتی با قدمتی از قرن سیزدهم است؛ اثری که هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

پژوهشگران و محققان با توجه به آثار کشف شده قلاب دوزی شده در لولمان گیلان بر این باور هستند که قدمت رشتی دوزی به سده‌های ۳۲۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد (دوره هخامنشی) بازمی‌گردد. این هنر پس از اسلام نیز رونق فراوانی داشت و در دوره حکومت شاه عباس صفوی در کنار ابریشم از اقلام صادراتی مرغوب به شمار می‌آمد.

رشتی دوزی در زمان حکومت افشاریان و زندیان نیز از محبوبیت بالایی برخوردار بود و در نهایت در اواخر دوره قاجار به‌تدریج تبدیل به کالایی شد که همه اقشار جامعه می‌توانستند از آن استفاده کنند.

در این کار زمینه پارچه به وسیله نخ‌های ابریشمین رنگین به گونه‌ای بسیار زیبا و چشم نواز تزیین می‌شود. هنرمندان برای تولید آثار رشتی دوزی روی پارچه‌هایی ضخیم از جنس ماهوت، با استفاده از نخ‌های ابریشمی رنگی و قلاب، طرح‌های بسیار زیبایی خلق می‌کنند.

رشتی دوزی با ۳ روش مختلف ساده دوزی، ضخیم دوزی و تکه دوزی (معرق دوزی) توسط وسیله‌ای به نام قلاب دوخته می‌شود و از رایج‌ترین طرح‌های آن می‌توان به طرح‌های گل، بته جقه شاخ گوزنی، گل و مرغ و ... اشاره کرد.

رشتی دوزی بیشتر روی انواع وسایل مثل بازوبند، کوسن، رومیزی و ... انجام می‌شود.

«حصیر بافی»، کهن‌ترین دست‌بافته گیلان

«حصیر بافی» از قدیمی‌ترین صنایع دستی بومی و کهن‌ترین دست‌بافته استان گیلان است. این کار به عنوان منبع درآمد برخی از کشاورزان، خانوار‌های روستایی و حتی خانوار‌های شهری به ویژه ساکنان اطراف تالاب ها، مرداب‌ها و نقاط نزدیک به دریا و رودخانه محسوب می‌شود.

ماده اولیه حصیر بافی، نی‌هایی است که به صورت خود رو در حاشیه مرداب‌ها و تالاب‌ها می‌رویند. نی‌های مناسب برای این کار دارای انواع مختلف است و حصیر بافان گیلانی اغلب از ۲ نوع نی که به اصطلاح محلی؛ «لی» یا «گالی» (مورد استفاده برای بافت کلاه، زنبیل، سفره، ساک، کیف و ...) و «سوف» یا «سیم» (مورد استفاده برای بافت زیرانداز) استفاده می‌کنند.

ابزار کار حصیر بافی بسیار ساده و ابتدایی بوده و شامل دستگاه بافت چوبی، شانه چوبی، کتل و چاقو و ... (جهت بافت زیرانداز)، سوزن بزرگ (جهت دوخت نوار‌های حصیری مورد استفاده برای تولید محصولاتی مانند کلاه، سفره و ...) و داس (داره) و قیچی (جهت برداشت الیاف گیاهی و زدودن اضافات آن‌ها و ...) و ظرف مخصوص رنگرزی و ... (برای رنگرزی الیاف لی) است.

حصیربافی و سبد بافی از صنایع دستی و خانگی بسیار رایج در استان گیلان است و تولید انواع سبد‌ها و حصیر‌ها در اکثر نقاط این استان از جمله بندر انزلی، لاهیجان، آستانه اشرفیه، لنگرود، شفت، رشت و ... رواج دارد و عمده‌ترین مرکز تولید آن مناطق روستایی شهرستان‌های رشت، خمام و بندر انزلی است.

«گلیم بافی»، همنشینی گل و ستاره

گلیم در استان گیلان به‌عنوان زیرانداز کاربرد دارد و معمولا توسط زنان بافته می‌شود؛ البته گلیم در گذشته به عنوان روانداز برای حیوانات باربر، پوشاندن دیوار و فرش نیز استفاده می‌شد.

گلیم از نخ‌های پشمی و پنبه‌ای بافته می‌شود و رنگ‌های استفاده شده در آن کاملا طبیعی هستند.

رنگ‌های یکدست و نقش گل و ستاره از ویژگی‌های گلیم گیلان است. قریب به اتفاق این نقوش برگرفته از چادر شب‌های شرق گیلان است که با رنگ‌های تند و شاد درهم آمیخته اند و تابلوی زیبایی را به نمایش می‌گذارند.

روستای عنبران در بخش مرکزی آستارا از نظر بافت گلیم در استان گیلان شهرت بالایی دارد و در اغلب خانه‌های این روستا بافته می‌شود.

«بامبو بافی»، ظریف و متنوع

«بامبو بافی» یکی از صنایع دستی قدیمی در استان گیلان است که قدمت آن با کشت چای در این منطقه برابری می‌کند.

«بامبو» یا نی خیزران مانند «سوف»، بیشتر در اطراف آبگیر‌ها و تالاب‌ها می‌روید و مرکز اصلی تولید آن در لاهیجان و به‌خصوص روستای لیالستان است.

بامبو از سوف منعطف‌تر است و به همین دلیل می‌توان محصولات متنوع‌تر و ظریف‌تری با آن تولید کرد. از شاخه‌های آن عصا و چوب دستی و از برگ آن ریسمان و فرش می‌بافند.

به دلیل ارتجاعی بودن بامبو، از آن در ساخت وسایل تزیینی مختلف مانند میز، صندلی، کلاهک و چراغ، سبد و ... استفاده می‌شود.

«مروار بافی»، حالت‌پذیر و با‌دوام

«مروار بافی» یکی از صنایع دستی جدید استان گیلان است که به تازگی در شهر‌های این استان رایج شده است.

ماده اولیه این کار، نوعی چوب ترکه است که خارج از گیلان (از تهران به خصوص منطقه سولقان و از ملایر) تهیه می‌شود.

مروار بافی از نظر کاربرد و ظاهر محصولات شباهت زیادی به بامبو بافی دارد؛ اما محصولات مروار بافی مقاوم‌تر هستند.

وجه تسمیه «مروار بافی» از نام گونه‌ای از درختان بید است. بید مروار دارای ساقه‌های متعدد و بسیار نرم، حالت‌پذیر و با‌دوام است.

شهرستان آستانه اشرفیه به ویژه روستای «کورکا»، قطب اصلی مروار بافی در گیلان است؛ البته محصولات این هنر زیبا را می‌توان در دیگر بخش‌های استان مانند بندر کیاشهر و صومعه سرا نیز پیدا کرد.

انواع سبد میوه، ساک پیک نیک، جای نان، جا لیوانی و ... از جمله محصولات مروار بافی در این استان هستند.

«سفالگری»، هنری به قدمت تاریخ گیلان

«سفالگری»، هنری زیبا و ظریف که در گیلان عمری به قدمت تاریخ دارد، نمونه بارز سفالگری در این استان، شیروانی‌های سفالی است.

سفال در گیلان به علت فراهم بودن بستر مناسب تولید آن، مصارف فراوانی داشت و از آن به شکل «گمج» و «نوخون» (ظرف مخصوص طبخ غذا به همراه درب)، «نَرخِه» (کوزه دوغ)، خُم سفالین، کوزه سفالی، «نمک‌یار» (سینی سفالی ساییدن مغز گردو و سبزی و انار ترش و ...)، «گِلی تابه» (ظرف مخصوص برشته کردن تخمه)، «تالک» (ظرف سفالین ۲ دسته) و «کمر کوزه» (ظرف سفالین مختص بادکش کردن پشت و کمر) استفاده می‌کردند.

همچنین گلدان، تُنگ آب، ظروف آشپزخانه، تابه سفالی، «ماستِ گوله»، تنور نان پزی، ظروف نگهداری مواد، حلقه‌های سر چاه، گلدان و مجسمه و سفال بام، تابلو‌های سفالی و مجسمه‌های سفالی تاریخیِ شبیه سازی شده از انواع ظروف سفالی گیلان به شمار می‌آیند.

سفالگری در گیلان یکی از صنایع دستی پر طرفدار و پرکاربرد از زمان قدیم تاکنون است و «گمج» از اصلی‌ترین ظروف سفالی و محلی استان گیلان به شمار می‌آید.

از این ظرف سفالی در تهیه و طبخ انواع خورشت و غذا‌های محلی استفاده می‌شود؛ غذا در آن ضمن اینکه خاصیت خودش را از دست نمی‌دهد، به طور کامل مغز پخت می‌شود.

شهرستان‌های شفت، سیاهکل، املش، رشت، رودسر و لنگرود از مناطق عمده سفالگری در گیلان هستند.

«چوب تراشی»، مهارتی محبوب و ارزشمند

صنایع چوبی از جمله صنایع دستی مهم و مطرح در استان گیلان است و انواع وسایل چوبی مانند عصا، جعبه جواهرات، بازی شطرنج، بازی تخته، قلیان، صندوقچه، وردنه چوبی، گوشتکوب چوبی، تخته گوشت چوبی، ملاقه و قاشق چوبی، کاسه و پیاله چوبی، کفگیر چوبی، «قندلاک» چوبی و ... را شامل می‌شود.

مهارت سنتی «چوب تراشی» ماسال از جمله صنایع دستی بومی گیلان است که تعدادی از هنرمندان در این منطقه به وسیله ابزار‌های ساده و ابتدایی به تولید محصولات چوبی نظیر انواع قاشق و چنگال می‌پردازند و با استفاده از چوب‌های مختلف موجود در منطقه نظیر افرا، ون، کیکم، سرخدار و گردو نسبت به اجرای تزیینات کنده‌کاری، منبت و نقاشی اقدام می‌کنند.

مهارت سنتی چوب تراشی ماسال دارای شهرت و محبوبیت بالایی است، این میراث ناملموس با شماره ۱۳۷۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

«نازک کاری چوب» یا «خراطی» هم از صنایع دستی رایج در استان گیلان به خصوص در شهر رشت است و تعداد زیادی از صنعتگران چوب در کارگاه‌های متعدد این استان به تولید انواع وسایل چوبی از قبیل ظروف شکلات خوری، قندان، میوه خوری، نمکدان، آجیل خوری، عصا، چوب رختی و ... مشغول هستند.

صنایع دستی، تلفیق عشق و هنر

آب و هوای مناسب، جنگل‌ها و سبزه زار‌ها، دریا و سواحل نقره‌ای، باغات چای، سوغاتی‌ها و صنایع دستی چشم نواز و مردمی مهمان نواز هر ساله گردشگران زیادی را از سراسر کشور به استان گیلان می‌کشاند.

امسال نیز همزمان با آغاز فصل بهار و تعطیلات نوروزی، در مبادی ورودی هر شهرستان گیلان نمایشگاه‌هایی از تولیدات صنایع دستی گشایش یافته است.

صنایع دستی بومی با توجه به پیشینه و کاربردش با زندگی مردم هر منطقه پیوند و ارتباطی نزدیک دارد و بیانگر فرهنگ آنان است. هنر‌های سنتی و صنایع دستی گیلان هم تلفیق و تبلوری از عشق و هنر مردمان این سرزمین است که می‌تواند بهترین سوغاتی و یادگاری از سفر‌های نوروزی به این استان باشد.