همه کشور‌ها در روابط خارجی‌شان شرایط متفاوتی را برای همسایگانشان نسبت به غیر همسایگان در نظر می‌گیرند، به خصوص برای کشور‌هایی که مستقل هستند و به قدرت‌های منطقه و یا فرا منطقه‌ای وابستگی ندارند، این موضوع اهمیت بیشتری دارد.

در شرایطی که ایران با ۱۵ کشور که بیشتر آن‌ها مسلمان و هم مذهب هستند همسایه است و همین موضوع می‌تواند نشان دهنده ظرفیت بزرگ در کنار کشورمان و حضور این همسایگان گفت. ظرفیتی که البته می‌تواند چالش‌های مهم و حساسی نیز داشته باشد، چالش‌هایی که البته نحوه ورود و برخورد با آن نیز بسیار اهمیت دارد.

یکی از این موضوعات که اکنون باعث ایجاد حاشیه‌هایی میان ایران و یکی از همسایه‌های شرقی‌اش شده و هر از گاهی با صحبت‌های مختلف از سوی مقامات دو کشور موضوع شکل جدیدی به خود می‌گیرد، موضوع حق آبه ایران از رودخانه هیرمند است.

حقابهٔ ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رود هیرمند در منطقهٔ سیستان اشاره دارد. این رود در گذشته در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری بوده‌است. جدایی هرات از خاک ایران در سال ۱۸۵۷ (میلادی) به موجب معاهدهٔ پاریس و خودداری گستردهٔ حاکمیت افغانستان از جاری ساختن رود هیرمند در خاک ایران، مسئلهٔ حقابهٔ رود هیرمند را به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست‌محیطی دو کشور مبدل ساخته‌است.

علی‌رغم انعقاد قرارداد حقآبه هیرمند، از اواخر دهه ۷۰ شمسی و هم‌زمان با کاهش بارش سالانه و گسترش خشکسالی بر سیستان، میزان ورودی آب رود هیرمند به دریاچه هامون مرتباً کاهش یافت. انتقال آب هامون جهت استفاده در شهر زاهدان توسط خط لوله و انتقال و ذخیره اندازه زیادی از آب دریاچه هامون به چاه‌های نیمه زابل و همچنین استفاده آب هامون برای کشاورزی از عوامل اصلی خشکی هامون می‌باشد. نبود دولت قدرتمند در افغانستان، ساخت بند کجکی بر روی هیرمند، نصب و به‌کارگیری انواع پمپ در مسیر رود هیرمند برای کشاورزی در افغانستان خشک شدن دریاچه هامون (که هفتمین تالاب بین‌المللی جهان است) را در پی داشته‌است.

 این مسئله موجب قطع منبع زندگی ۴۰۰ هزار سیستانی، کاهش چشمگیر پرندگان بومی سیستان، رو به انقراض نهادن گاو سیستانی، تنگدستی و ناامنی‌های متعاقب آن به واسطه فعالیت قاچاق مواد مخدر و گروه‌های تروریستی، مهاجرت گسترده سیستانیان به مناطق شمالی ایران و زوال روزافزون صنایع دستی سیستان شده‌است.

در این سال‌ها و در دولت‌های مختلف پیگیری موضوع حق آبه هیرمند در دستور کار تمامی دولت‌ها بوده و امروز نیز با آغاز به کار دولت چهاردهم و با وجود موضوعات مهمی مانند تحریم‌ها و محور مقاومت توجه اساسی به مسئله پیگیری احق آبه هیرمند نیز یکی از مسائل جدی و حساس سیاست خارجه دولت چهاردهم با همسایه شرقی خود است.

امیدواریم دولت جدید حق آبه هیرمند را پیگیری کنند

فداحسین مالکی با اشاره به پیگیری این موضوع از طرف وزیر امور خارجه دولت چهاردهم در روز‌های گذشته اظهار کرد: ادعا‌های طالبان درباره دادن حق‌آبه هیرمند به ایران و استان سیستان و بلوچستان درست نیست، چون اساسا اقدامی صورت نگرفته است.

وی یادآور شد: طالبان سیلاب را به معنای دادن حق‌آبه تلقی کرد حال این‌که سیلاب و نه حق‌آبه بوده است این موضوع را کسانی که از مواضع طالبان دفاع می‌کردند هم قبول دارد.

این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: شهید امیرعبداللهیان وزیر خارجه دولت سیزدهم هم پذیرفته بود که آب آمده به ایران هم حق‌آبه نبود و سیلاب بود، موضوعی که وزیر نیروی وقت هم پذیرفت، اما برخی مدعی بودند که حق‌آبه است؛ لذا ما کماکان مشکل داریم و منطقه به شدت دچار کمبود آب است.

وی تاکید کرد: انتظار می‌رود با همت آقای عراقچی وزیر خارجه و برنامه ریزی دقیق و منطبق با قوانین بین‌المللی موضوع دادن حق‌آبه هیرمند به ایران پیگیری شود که این حق قانونی مردم است.

پیش از این مقامات طالبان بر اجرای کامل حق‌آبه ایران و افغانستان تاکید کرده بودند.

«ذبیح‌الله مجاهد» سخنگوی طالبان موضوع حقابه بین افغانستان و ایران را حل شده دانست و گفت در صورتی که طرف افغانستان به اندازه کافی آب داشته باشد جمهوری اسلامی ایران نیز از آب مستفید خواهد شد.

همچنین «انعام الله سمنگانی»، معاون سخنگوی طالبان نیز در این باره گفت که افغانستان به همه تعهداتی که از پیش در مورد حق آبه با جمهوری اسلامی ایران داشته، پایبند است.

به گفته وی، بر اثر خشکسالی افغانستان هم با کمبود آب مواجه است و شاید حق آبه ایران هم از این بابت متأثر شده و این مسأله، قابل بحث است.

سمنگانی همچنین تأکید کرد که طالبان آماده است نگرانی ایران در این زمینه را را از راه گفتگو رفع نماید.

آنچه در کلام گفته می‌شود در عمل هنوز شاهد نبودیم. آبی به ایران نرسیده و طبیعی است

در این راستا، سخنگوی وزارت خارجه ایران درباره حق آبه هیرمند گفت: «برای ما یکی از مهم‌ترین سنجه‌های ارزیابی مسئولیت پذیری هیأت حاکمه فعلی افغانستان، موضوع حق آبه ایران است. آنچه در کلام گفته می‌شود در عمل هنوز شاهد نبودیم. آبی به ایران نرسیده و طبیعی است که این را به عنوان یک عمل غیرمسئولانه در پرونده هیأت حاکمه فعلی افغانستان ثبت و ضبط کردیم. توضیحاتی را می‌دهند و مسائل فنی را مطرح می‌کنند گفتیم آمادگی داریم که این مسائل فنی را حل کنیم و کمیساران عالی آب در افغانستان ملاقات داشتند ولی مهم این است که در عمل وزارت نیرو به ما گزارش دهد که این اتفاق رخ داده است.»

حسن کاظمی قمی کاردار و نماینده ویژه ایران در افغانستان در گفتگو با پایگاه خبری ایراف گفت که با توجه به «رویکرد تعاملی» ایران و «تعهدات طرف افغانستانی»، انتظار می‌رود تا پایان سال آبی جاری، حقابه ایران از رودخانه هیرمند که «۸۲۰» میلیون مترمکعب آب است، به صورت کامل تامین شود.

کاظمی قمی گفت: در سال گذشته «۳ اقدام اصلاحی» از سوی حکومت طالبان صورت گرفت که دو مورد آن منتج به جاری شدن این مقدار آب به سوی ایران شد.

او افزود: «در نتیجه اصلاح دریچه‌های سد کمال خان و لای‌روبی مسیر انتقال آب به سمت سیستان، بیش از ۳۰۰ میلیون متر مکعب حقابه ایران تامین شد.»

او گفت: اقدام دیگر طالبان «ناکارآمد» بود که آب به سمت شوره‌زار «گودزره» هدایت شده و مانع از تامین بخشی از حقابه ایران شد.

سید داود آقایی کارشناس حقوق بین الملل و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: درباره میزان حق آبه ایران و سهم ایران و افغانستان درباره حق آبه ایران از رود هیرمند در سال ۱۳۵۱ در قردادی که بین دو کشور ایران و افغانستان به امضا رسیده توضیح داده شده است که سالیانه حدود ۸۰۰ میلیون متر مکعب از آب این رود در قالب حق آبه ایران وارد ایران شود و مورد استفاده قرار بگیرد.

وی ادامه داد:در سال ها‌ی گذشته این حق آبه به ایران داده می‌شد، اما در سال‌های اخیر به ویژه در دوسال اخیر ممنوعیت‌هایی توسط حکومت طالبان ایجاد شده است و به نسبت حق آبه‌ای که ایران دارد بسیار مقدار کمی را به ایران میدهند برای مثال سال گذشته فقط ۳۷ میلیون متر مکعب آب از طریق هیرمند وارد ایران شد که سهم بسیار ناچیزی است نسبت به اصل موضوع؛ بنابراین حقی از ایران تضعیف شده است و از سوی طرف افغانستانی این قرار داد نقض شده است.

افغانستانی‌ها ادعا دارند که به دلیل خشکسالی و کمبود آب نمی‌توانند به تعهد خود عمل کنند

وی ادامه داد: در چهار چوب حقق بین المللی طرفین متعهد هستند به رعایت آنچه که در قرار داد درج شده و باید پایبندی خود را به مفاد قرار داد نشان دهند، اما افغانستانی‌ها ادعا دارند که به دلیل خشکسالی و کمبود آب نمیتوانند به تعهد خود عمل کنند، اما ایران معتقد است که این ادا صحیح نیست و اگر این میزان آب به ایران منتقل نشده به دلیل سدی است که در برابر هیرمند احداث شده است و مسیر طبیعی آبی که باید به ایران بیاید منحرف شده است و برای کشاورزی و آب شرب در درون افغانستان استفاده می‌شود، زیرا با استفاده از ماهواره‌ها شناسایی شده است که آب وجود دارد، ولی سد‌ها مسیر آب را منحرف می‌کنند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در تشریح رودخانه‌های مرزی گفت:رودخانه‌های بین المللی معمولا دو گونه هستند یا پیاپی هستند به این صورت که از خاک یک کشور یک رودخانه سرچشمه میگیرد و از خاک چند کشور عبور میکند و در نهایت در داخل کشور پایانی جاری میشود. نوع دیگری از رودخانه‌ها هم هستند به نام رودخانه‌های مرزی که مرز دو یا چند کشور را مشخص می‌کنند که هیرمند از این نوع هست و قسمتی از مرز ایران را به خودش اختصاص میدهد، اما از خاک افغانستان سرچشمه میگیرد و افغانستان به عنوان دولت بالادستی این رودخانه علی القاعده باید اجازه دهد آب به کشور‌های پایین دستی رودخانه که در این جا فقط ایران هست هدایت شود و روند طبیعی خود را طی کند و طبق همان روال تاریخی طی شود در سال ۱۳۵۱ هم درباره اینکه چه میزان آب مورد استفاده قرار بگیرد توافقی صورت گرفت و وظایف دولت افغانستان را مشخص کرده است.

خبرنگار: محمدحسین نیک خوی متین