باشگاه خبرنگاران جوان؛ علی نبائی تبریز * - بندر شهید رجایی، به‌عنوان بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین بندر تجاری ایران، نقشی حیاتی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. این بندر، با موقعیت استراتژیک خود در نزدیکی تنگه هرمز و برخورداری از تجهیزات مدرن، اکثر عملیات تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است. این تمرکز، اگرچه در کوتاه‌مدت مزایایی همچون کاهش هزینه‌های لجستیک و بهره‌وری بالاتر را به همراه دارد، اما در بلندمدت و از منظر امنیت اقتصادی، یک نقطه ضعف جدی برای کشور محسوب می‌شود. وابستگی شدید به یک بندر، نه تنها اصول منطقی اداره کشور را زیر سؤال می‌برد، بلکه امنیت اقتصادی کشور را نیز در معرض خطرات جدی قرار می‌دهد.
تمرکز بیش از حد مبادلات تجاری در یک بندر، به‌ویژه در کشوری مانند ایران که تحت تحریم‌های اقتصادی گسترده قرار دارد، خطرات متعددی را به همراه دارد. بندر شهید رجایی اکنون دروازه اصلی واردات کالا‌های اساسی کشور است و نقش کلیدی در تأمین نیاز‌های حیاتی نظیر گندم، روغن نباتی، شکر، ذرت و برنج ایفا می‌کند. این وابستگی، کشور را در برابر هرگونه اختلال در عملکرد این بندر به‌شدت آسیب‌پذیر می‌کند. از منظر امنیت اقتصادی، وابستگی به یک نقطه متمرکز برای واردات و صادرات کالاها، به معنای قرار دادن بخش وسیعی از زنجیره تأمین کشور در معرض خطر است.
این وابستگی، در شرایط عادی ممکن است به‌عنوان یک انتخاب استراتژیک و اقتصادی تلقی شود، اما در مواجهه با بحران‌های طبیعی، حوادث انسانی، حملات نظامی یا سایبری، و حتی تحریم‌های جدید، می‌تواند تبعات فاجعه‌باری برای کشور به همراه داشته باشد. کوچک‌ترین اختلال در عملکرد بندر شهید رجایی، که بیش از نیمی از تجارت دریایی ایران را مدیریت می‌کند، می‌تواند زنجیره تأمین کالا‌های اساسی را مختل کرده و کشور را با بحران‌های اجتماعی و اقتصادی جدی مواجه کند.

مرور بحران‌های بندری و تجاری در جهان

حوادث تاریخی به‌خوبی نشان داده‌اند که تمرکز بیش از حد بر یک بندر یا مسیر تجاری چه پیامد‌های فاجعه‌باری می‌تواند داشته باشد. در ادامه به چند نمونه مهم اشاره می‌کنیم:
انفجار بندر بیروت (۲۰۲۰)
انفجار بندر بیروت یکی از نمونه‌های بارز خطرات وابستگی بیش از حد به یک بندر است. این حادثه، که به دلیل ذخیره نامناسب مواد شیمیایی رخ داد، نه‌تنها آسیب‌های فیزیکی گسترده‌ای به زیرساخت‌های بندری وارد کرد، بلکه اقتصاد لبنان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. بندر بیروت، به‌عنوان شاهرگ اصلی اقتصادی لبنان، با یک حادثه ناگهانی عملاً فلج شد و این کشور برای ماه‌ها با بحران جدی تأمین کالا‌های اساسی مواجه شد. اگر حادثه‌ای مشابه در بندر شهید رجایی رخ دهد، پیامد‌های آن برای ایران، با توجه به تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های ارزی، بسیار شدیدتر خواهد بود.

بندر فجیره (۲۰۱۹)

در سال ۲۰۱۹، بندر فجیره امارات متحده عربی، یکی از مهم‌ترین بنادر نفتی منطقه، مورد حمله قرار گرفت. این بندر، به‌دلیل موقعیت استراتژیک خود، نقشی کلیدی در صادرات نفت منطقه ایفا می‌کند. حمله به نفتکش‌های این بندر، برای مدتی جریان تجارت نفت را مختل کرد و نگرانی‌های زیادی در مورد امنیت اقتصادی منطقه ایجاد شد. این حادثه نشان می‌دهد که تمرکز زیرساخت‌های حیاتی اقتصادی در یک منطقه، کشور را در برابر تهدیدات امنیتی آسیب‌پذیر می‌کند.

انسداد کانال سوئز (۲۰۲۱)

انسداد کانال سوئز توسط کشتی «اور گیون» در سال ۲۰۲۱، نمونه‌ای دیگر از وابستگی بیش از حد به یک مسیر تجاری است. این حادثه، که به دلیل گیرکردن یک کشتی کانتینری در کانال رخ داد، برای چندین روز جریان تجارت جهانی را متوقف کرد. بیش از ۱۲ درصد تجارت جهانی از طریق کانال سوئز انجام می‌شود و انسداد آن باعث افزایش قیمت کالا‌ها و اختلال در زنجیره تأمین جهانی شد.

سونامی بندر سندای (ژاپن، ۲۰۱۱)

تسونامی سال ۲۰۱۱ در ژاپن، بندر سندای و بسیاری از زیرساخت‌های حیاتی اقتصادی این کشور را نابود کرد. ژاپن که یکی از پیشرفته‌ترین کشور‌های جهان است، به دلیل تمرکز زیرساخت‌های صنعتی و تجاری در مناطق ساحلی، با بحران جدی مواجه شد. اختلال در عملکرد بنادر اصلی ژاپن، زنجیره تأمین جهانی را نیز تحت تأثیر قرار داد. این تجربه نشان داد که حتی کشور‌های توسعه‌یافته نیز در صورت وابستگی بیش از حد به یک منطقه یا زیرساخت، در برابر بلایای طبیعی آسیب‌پذیرند.

حملات سایبری به بنادر ایالات متحده (۲۰۲۱)

در سال ۲۰۲۱، حملات سایبری به سیستم‌های مدیریت بنادر لس‌آنجلس و لانگ بیچ در ایالات متحده، اختلالاتی جدی در عملکرد این بنادر ایجاد کرد. این دو بندر، که بیش از ۴۰ درصد تجارت دریایی ایالات متحده را مدیریت می‌کنند، به دلیل وابستگی شدید به زیرساخت‌های دیجیتال، آسیب‌پذیری بالایی در برابر حملات سایبری داشتند. این حادثه نشان داد که تمرکز بیش از حد تجارت در یک یا دو بندر، خطرات امنیتی جدیدی را به همراه دارد که به دلیل پیشرفت فناوری، بیشتر از گذشته محسوس است.

آسیب‌پذیری اقتصادی ایران در برابر تحریم‌ها و بحران‌ها

ایران به‌عنوان کشوری که سال‌ها تحت فشار تحریم‌های اقتصادی ظالمانه قرار دارد، بیش از دیگر کشور‌ها نیازمند تنوع‌بخشی به زیرساخت‌های تجاری خود است. تمرکز تجارت خارجی در بندر شهید رجایی، کشور را در برابر هرگونه بحران، اعم از تحریم‌های جدید، حوادث طبیعی، یا حملات سایبری و نظامی، به‌شدت آسیب‌پذیر می‌کند. کوچک‌ترین اختلال در عملکرد این بندر می‌تواند زنجیره تأمین کالا‌های اساسی را مختل کرده و کشور را با بحران‌های اجتماعی و اقتصادی مواجه کند.

بی‌توجهی به هشدار‌های کارشناسی 

نخبگان و کارشناسان اقتصادی سال‌ها نسبت به خطرات تمرکز مبادلات تجاری در یک بندر هشدار داده‌اند. این هشدار‌ها شامل ضرورت توسعه بنادر دیگر کشور، توزیع متوازن زیرساخت‌های واردات و صادرات، و کاهش وابستگی به بندر شهید رجایی بوده است. با این حال، به‌نظر می‌رسد این توصیه‌ها تا کنون مورد توجه جدی قرار نگرفته‌اند. تمرکز بیش از حد بر بندر شهید رجایی، اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است به‌دلیل کاهش هزینه‌ها منطقی به‌نظر برسد، اما در بلندمدت کشور را در برابر خطرات جدی قرار می‌دهد.

برای کاهش خطرات ناشی از تمرکز مبادلات تجاری در بندر شهید رجایی، چند راهکار قابل ارائه است:

توسعه بنادر جایگزین: بنادری همچون بندر چابهار باید به‌عنوان گزینه‌ای استراتژیک برای توزیع مبادلات تجاری کشور مورد توجه قرار گیرند. چابهار، با موقعیت جغرافیایی منحصر‌به‌فرد، می‌تواند نقش کلیدی در کاهش وابستگی به بندر شهید رجایی ایفا کند.

تقویت زیرساخت‌های لجستیک داخلی: اتصال بنادر کوچک‌تر به شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای کشور می‌تواند به توزیع متوازن‌تر تجارت خارجی کمک کند.

توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی: مناطق آزاد نظیر کیش و قشم می‌توانند به‌عنوان هاب‌های تجاری برای کاهش فشار بر بندر شهید رجایی عمل کنند.

برنامه‌ریزی برای مدیریت بحران: ایجاد زیرساخت‌های مدیریت بحران در بنادر کشور، به‌ویژه بندر شهید رجایی، باید در اولویت قرار گیرد تا در صورت بروز حوادث، تأثیرات منفی به حداقل برسد.

توسعه تجارت زمینی: استفاده از کریدور‌های زمینی نظیر کریدور شمال-جنوب می‌تواند به کاهش وابستگی به تجارت دریایی کمک کند.

تجربیات تاریخی مانند انفجار اخیر در بندر شهید رجائی و همچنین انفجار بندر بیروت، حمله به بندر فجیره، و انسداد کانال سوئز، به‌خوبی نشان می‌دهند که وابستگی به یک بندر یا مسیر تجاری، می‌تواند پیامد‌های فاجعه‌باری داشته باشد. دولت باید با درس گرفتن از این تجربیات و توجه به هشدار‌های کارشناسی، به سمت توزیع متوازن زیرساخت‌های تجاری و توسعه بنادر دیگر نظیر چابهار حرکت کند تا امنیت اقتصادی کشور در برابر بحران‌های احتمالی تقویت شود. امنیت اقتصادی ایران نیازمند تصمیم‌های جسورانه و استراتژیک است که آینده کشور را از خطرات تمرکزگرایی در تجارت خارجی مصون نگه دارد.

*خبرنگار اقتصادی