باشگاه خبرنگاران جوان؛ حسین مهدی تبار - شورای اتلانتیک در تحلیلی به شرایط اسیای میانه پرداخته است که در ادامه به آن اشاره میشود. 

در حالی که تحلیل‌گران سیاسی در حال گمانه‌زنی درباره زمان عادی‌سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل هستند، دو کشور دیگر به‌عنوان گزینه‌هایی جدید برای پیوستن به «توافق‌نامه‌های ابراهیم» مطرح شده‌اند: جمهوری آذربایجان و قزاقستان. هر دو کشور در حال حاضر با اسرائیل روابط دیپلماتیک و همکاری دارند، امری که آن‌ها را از سایر کشورهای عضو توافق‌نامه متمایز می‌کند. با این حال، پیوستن رسمی به این توافق‌نامه‌ها همچنان می‌تواند منافع ملموسی برای همه طرف‌ها در پی داشته باشد؛ از جمله دسترسی آذربایجان و قزاقستان به شبکه‌ای که بر پایه جذب سرمایه‌گذاری برای تقویت رفاه منطقه‌ای و مدارا بنا شده و در عین حال جایگاه اسرائیل و ایالات متحده را در جهان ترک و جهان اسلام تقویت می‌کند.

هرچند «توافق‌نامه‌های ابراهیم» در ابتدا به‌عنوان توافق‌هایی برای عادی‌سازی روابط اسرائیل و کشورهای عربی مطرح شد، اما این توافق‌ها اکنون از مرزهای عربی فراتر رفته‌اند و به بستری پرنفوذ برای جذب کشورهای مسلمان متعهد به ارزش‌های مشترک نظیر مدارا، صلح و شکوفایی تبدیل شده‌اند.

برای جمهوری آذربایجان، این توافق‌نامه‌ها می‌توانند مسیر گسترش همکاری‌های امنیتی در برابر تهدیدات ایران را هموار کنند و در صورتی که این فرآیند با هماهنگی قزاقستان دنبال شود، گامی در جهت تبدیل آذربایجان به پلی میان قفقاز و آسیای مرکزی خواهد بود. در مورد قزاقستان نیز پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند در جهت کاهش وابستگی اقتصادی این کشور به روسیه و چین مؤثر واقع شود؛ وابستگی‌ای که در حال حاضر به‌عنوان یک نقطه ضعف شناخته می‌شود.

بر پایه‌ای محکم

آذربایجان و قزاقستان هم‌اکنون دارای روابط دیپلماتیک و اقتصادی نیرومندی با اسرائیل هستند و هر دو کشور، در صدر تأمین‌کنندگان نفت برای دولت یهودی قرار دارند.

قزاقستان دارای پیوندهای نیرومندی با اسرائیل و همچنین جامعه یهودیان در جهان است. آستانه، پایتخت قزاقستان، هم‌اکنون نیز از فناوری‌های پیشرفته اسرائیلی در زمینه‌های کشاورزی، پزشکی، آب و امنیت بهره‌مند می‌شود. توافق‌نامه‌های ابراهیم فرصتی را برای تعمیق بیشتر همکاری‌های امنیتی و اقتصادی فراهم می‌آورند؛ فراتر از روابط عمدتاً دوجانبه موجود با اسرائیل.

در همین حال، آذربایجان نیز گام‌هایی برای پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم برداشته است. در ابتدای سال جاری، حکمت حاجی‌اف، مشاور ارشد رئیس‌جمهور آذربایجان، و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، درباره احتمال پیوستن باکو به این توافق‌نامه‌ها گفت‌وگو کرده‌اند. این موضوع توسط دیپلمات‌های مطلع از گفتگوها گزارش شده است. مختار محمدوف، سفیر آذربایجان در اسرائیل، نیز با رؤسای مشترک گروه پارلمانی توافق‌نامه‌های ابراهیم در کنست دیدار کرده است. در یکی از جلسات پارلمان اسرائیل، برخی نمایندگان از گسترش توافق‌نامه‌ها به آذربایجان و نزدیکی بیشتر این کشور به ایالات متحده حمایت کردند.

جمهوری آذربایجان که در کوه‌های قفقاز واقع شده، یکی از معدود کشورهای با اکثریت شیعه در جهان است. در حالی‌که امارات متحده عربی، مراکش، سودان و کوزوو – که همه اهل سنت هستند – در سال ۲۰۲۰ به توافق‌نامه‌های ابراهیم پیوستند، آذربایجان در صورت پیوستن، دومین کشور شیعه پس از بحرین خواهد بود که به این توافق‌نامه‌ها می‌پیوندد.

ارزش افزوده توافق‌نامه‌های ابراهیم

پیوستن آذربایجان و قزاقستان به توافق‌نامه‌های ابراهیم، منافع افزوده قابل توجهی برای هر دو کشور به همراه خواهد داشت و در عین حال، مشارکت اسرائیل و ایالات متحده در جهان ترک را تقویت می‌کند.

آسیای مرکزی که بین روسیه، چین و ایران قرار گرفته، منطقه‌ای سخت و دشوار برای بازیگری است. برای بقا، کشورهای این منطقه به سیاستی موسوم به «چندبرداری» متوسل می‌شوند؛ مفهومی در علوم سیاسی برای توصیف ایجاد توازن میان قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای بدون افتادن به دام وابستگی یک‌جانبه. همکاری با قدرتی جهانی همچون ایالات متحده می‌تواند بخشی کلیدی از این استراتژی باشد و توافق‌نامه‌های ابراهیم مسیری بالقوه برای تحقق این همکاری‌ها فراهم می‌آورند. کشورهای آسیای مرکزی همچنین از طریق سازمان کشورهای ترک‌زبان (OTS) با یکدیگر در زمینه انرژی، دفاع و مسائل کلیدی دیگر همکاری دارند.

اولویت امنیتی برای آذربایجان

آذربایجان، که با دو کشور پرخطر ایران و روسیه مرز مشترک دارد، تقویت همکاری امنیتی با قدرت‌های بزرگ را در اولویت قرار داده است. افزون بر این، باکو بیش از سه دهه درگیر مناقشه با ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ بود؛ مناقشه‌ای که روسیه و ایران همواره برای اعمال فشار بر باکو از آن استفاده کرده‌اند.

پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم با محوریت تقویت همکاری‌های امنیتی، ابزاری مؤثر برای آذربایجان خواهد بود. باکو نگرانی‌هایی مشترک با اسرائیل درباره تهدیدهای ایران دارد. تهران همواره آذربایجان را تهدید کرده و از گروه‌های شبه‌نظامی وابسته به خمینیسم در مناطق آذری‌نشین حمایت کرده و در مناقشه قره‌باغ نیز از ارمنستان جانبداری کرده است. باکو در سال‌های اخیر با برگزاری رزمایش‌های مشترک و واردات سلاح‌های پیشرفته از اسرائیل و ترکیه، تلاش کرده تا ایران را بازدارندگی کند.

اعلام رسمی پایبندی آذربایجان به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند این کشور را بیشتر درون ائتلافی تحت رهبری ایالات متحده برای مهار ایران جای دهد. در مقابل، واشینگتن و شرکای عرب آن متحدی استوار در مرزهای ایران خواهند یافت که از نفوذ نرم چشمگیری در میان اقلیت ۳۰ میلیونی آذری ایران برخوردار است.

اولویت اقتصادی برای قزاقستان

قزاقستان، از سوی دیگر، تمرکز خود را بر گسترش همکاری اقتصادی نهاده است. این کشور محصور در خشکی به‌دنبال تنوع‌بخشی به اقتصاد خود و کاهش وابستگی به همسایگان قدرتمندترش یعنی روسیه و چین است.

پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند راه را برای دسترسی بهتر قزاقستان به فناوری‌های اسرائیلی و آمریکایی هموار کند. از طریق این توافق‌نامه‌ها، اسرائیل می‌تواند به‌عنوان واسطه‌ای مؤثر برای اتصال اقتصاد جهانی به بزرگ‌ترین اقتصاد در حال رشد آسیای مرکزی ایفای نقش کند. تولید ناخالص داخلی قزاقستان هم‌اکنون بیش از ۲۶۲ میلیارد دلار است و چشم‌انداز رشد دو رقمی را نیز داراست.

با اینکه قزاقستان پیشرفت‌هایی در متنوع‌سازی روابط تجاری داشته، روسیه و چین همچنان بزرگ‌ترین شرکای تجاری این کشورند. در سال ۲۰۲۳، چین جایگاه روسیه را به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری قزاقستان تصاحب کرد. روابط اقتصادی با روسیه در سال‌های اخیر پرچالش بوده است. در سال ۲۰۲۲، تنها چند روز پس از سفر توکایف به باکو برای یافتن مسیرهای جایگزین صادرات نفت به اروپا، اختلالی در خط لوله کنسرسیوم خزر (CPC) رخ داد؛ خطی که نفت قزاقستان را از مسیر روسیه به اروپا منتقل می‌کند. اختلالاتی دیگر نیز بعداً رخ داد و این شایعه به‌وجود آمد که این «سوانح» در واقع واکنش تلافی‌جویانه روسیه به موضع بی‌طرف قزاقستان در قبال جنگ اوکراین بوده است. به گفته تحلیلگر سیاسی آذربایجانی احمد علی‌لی، «روسیه از چنین روش‌هایی برای فشار بر همسایگان خود استفاده می‌کند». این وقایع باعث کاهش ۱۰ درصدی صادرات نفت قزاقستان شد.

جنگ اوکراین نیز مستقیماً بر صادرات نفت قزاقستان اثر گذاشته است، چرا که این صادرات به مسیر روسیه وابسته است. سال گذشته، روسیه تهدید کرد که انتقال نفت قزاقستان به آلمان را به‌دلیل اختلافات پرداخت متوقف خواهد کرد. همچنین حملات پهپادی اوکراین به زیرساخت‌های خط لوله در خاک روسیه، تا ۳۰ درصد از صادرات نفت قزاقستان را در معرض تهدید قرار داده‌اند. مجموعه این فشارها و تنش‌ها، نشان می‌دهد که وابستگی بیش از حد به روسیه همچنان پاشنه آشیل اقتصاد قزاقستان است.

پیوستن قزاقستان به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند زمینه همکاری این کشور با ایالات متحده در مسیر صادرات انرژی و منابع معدنی حیاتی از طریق «کریدور میانی» را فراهم کند؛ مسیری که از طریق آذربایجان به سمت غرب می‌رود و روسیه و ایران را دور می‌زند. در صورت دریافت سرمایه‌گذاری گسترده از سوی ایالات متحده و اروپا، این مسیر می‌تواند راهی امن برای صادرات نفت قزاقستان فراهم آورد. همچنین اروپا نیز می‌تواند از این طریق منابع جایگزینی برای انرژی روسیه داشته باشد.

سرمایه‌گذاری آمریکا در پروژه‌های مرتبط با کریدور میانی نیز می‌تواند مزایای راهبردی برای واشینگتن در پی داشته باشد: قزاقستان در زمره دارندگان بزرگ‌ترین ذخایر جهانی فلزات نایاب و حیاتی است؛ از جمله اورانیوم، لیتیوم، مس، منگنز، تانتالوم و... . با توجه به تلاش‌های دونالد ترامپ برای کاهش وابستگی به منابع معدنی چین، قزاقستان می‌تواند منبعی مطلوب برای تأمین نیازهای جهانی باشد که در زنجیره پالایش و فرآوری جدید جهانی ادغام شود.

ارتباط ترک‌زبان‌ها

پیوستن آذربایجان به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند زمینه‌ساز پیوستن قزاقستان نیز باشد و مزایای این توافق را برای هر دو کشور افزایش دهد. یکی از محورهای کلیدی سیاست خارجی باکو، تقویت همکاری جهان ترک است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، همگرایی ترک‌زبانان را اولویت اصلی اعلام کرده و روابط نزدیکی با آستانه و سایر کشورهای آسیای مرکزی برقرار کرده است. به گفته روسیف حسین‌اف، رئیس مرکز توپچوباشف در باکو، آذربایجان در تلاش است به پلی برای اتصال آسیای مرکزی از طریق همکاری‌های ترک‌زبانان تبدیل شود. پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم و ادغام قزاقستان در این چارچوب، گامی نیرومند در این مسیر خواهد بود.

در سال ۲۰۲۲، توکایف نشان طلایی قزاقستان – بالاترین نشان افتخار این کشور – را به علی‌اف اهدا کرد. در سال ۲۰۲۳، رؤسای‌جمهور دو کشور شورای عالی همکاری‌های دوجانبه را بنیان نهادند. در همین نشست، مقامات بلندپایه دو کشور یادداشت تفاهم‌هایی در حوزه‌های اطلاعات، علم، فرهنگ و تجارت امضا کردند. آذربایجان قزاقستان را بازیگری استراتژیک می‌داند چرا که بزرگ‌ترین، ثروتمندترین و باثبات‌ترین کشور منطقه است. قزاقستان نیز به‌دنبال همکاری با آذربایجان برای توسعه مسیرهای جایگزین صادرات انرژی و تنوع اقتصادی است.

چنین همکاری‌ای آذربایجان را در موقعیتی کلیدی برای کشاندن قزاقستان به درون توافق‌نامه‌های ابراهیم قرار می‌دهد. به گفته تحلیلگران اسرائیلی، زئیو خانین و آلکس گرینبرگ، از مرکز بگین-سادات در دانشگاه بار ایلان، «تجربه منحصربه‌فرد آذربایجان در همکاری عملی و مفهومی مسلمانان و یهودیان می‌تواند به گسترش توافق‌نامه‌های ابراهیم به دیگر کشورهای مسلمان در خاورمیانه، آسیا و آفریقا کمک کند.»

در صورت پیوستن رسمی آذربایجان، این کشور می‌تواند سرآغاز حرکتی بزرگ‌تر در جهان ترک برای تعمیق روابط با اسرائیل – و به تبع آن، ایالات متحده – باشد. باکو، در مقام کشوری مسلمان، طرفدار ایالات متحده و ملتزم به مدارا و صلح، کلید نفوذ در کشورهای ترک‌زبان پسا شوروی است. چنانچه قزاقستان نیز از الگوی آذربایجان پیروی کند، می‌تواند نفوذ ایالات متحده و اسرائیل در منطقه را به‌طرز چشمگیری افزایش دهد.