باشگاه خبرنگاران جوان؛ امید رحیمی* - حزب نهضت اسلامی تاجیکستان یکی از مهم‌ترین جریانات اسلام‌گرا در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. برای یک دوره از دهه ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۱۵ این حزب تنها جریان اسلام‌گرای سیاسی قانونی در آسیای مرکزی محسوب می‌شد. در عین حال به‌دلیل پیوند‌های فرهنگی و همچنین سوابق ارتباطات با ایران پس از استقلال تاجیکستان، این جریان اسلام‌گرا نزدیک به ایران تلقی می‌شد. با این حال مواضع این حزب نسبت به موضوع فلسطین و تجاوزات و نسل‌کشی رژیم صهیونیستی بعد از عملیات طوفان الاقصی و درنهایت تجاوز به جمهوری اسلامی ایران مورد بحث قرار گرفته است.

بنیان‌های اسلام‌گرایی

شکل‌گیری هسته‌های اولیه این حزب به پیش از فروپاشی شوروی و در دوران خفقان شدید کمونیسم بود. بر اساس برخی رویکرد‌ها و دیدگاه‌های تاریخی سه جریان عمده اسلام‌گرایی بر رویکرد‌های این «حرکت» یا «نهضت» و همچنین شکل‌گیری آن تاثیر داشتند. یکی از این جریان‌ها اخوان المسلمین در مصر و به طور کلی جهان اسلام بود که در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ متعاقب نبرد‌های اعراب علیه رژیم صهیونیستی و پیش‌تر به دلیل رویکرد‌های ضداستعماری جایگاهی ویژه در جهان اسلام، به خصوص اهل سنت یافت. جریان تاثیرگذار دوم بر ایده‌ها و افکار رهبران موسس حزب نهضت اسلامی انقلاب اسلامی در ایران بود که به‌ویژه به دلیل ماهیت ضدکمونیستی، دین‌دارانه و مبتنی بر زبان پارسی و در بر داشتن وجوه زیادی از تمدن ایرانی توانست به سطح قابل توجهی از تاثیرگذاری بر نهضت اسلامی تاجیکستان برسد. آمیزه این دو جریانِ تاثیرگذار اسلامی در کنار جریانِ سوم، یعنی ریشه‌ها و بستر‌های بومی اسلام‌گرایی در آسیای مرکزی به‌واسطه سیر تاریخی-فرهنگی تصوف و جنبش‌های صوفیه نظیر شیخ نجم‌الدین کبری بخش دیگری از جهان‌بینی این حزب را تشکیل می‌داد.  این رویکرد‌ها در خلال عملکرد مجاهدین آسیای مرکزی علیه اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروی و سپس در خلال جنگ داخلی تکامل یافت و پس از مذاکرات صلح و امضای توافقنامه صلح تثبیت شد. پس از این بود که حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به تنها جریان اسلام‌گرای قانونی در آسیای مرکزی تبدیل شد که موقعیتی منحصر‌به‌فرد محسوب می‌شد.

همراهی با آرمان فلسطین

به طور کلی تاجیکستان در آسیای مرکزی کمترین و پایین‌ترین سطح روابط با رژیم صهیونیستی را در طول سه‌دهه پس از استقلال داشته است. بخش زیادی از این موضع و رویکرد به دلیل فعالیت‌های اسلام‌گرایان و به‌ویژه حزب نهضت اسلامی تاجیکستان بود. حزب نهضت اسلامی در دوره فعالیت خود در تاجیکستان هر ساله برنامه‌های ویژه‌ای در قالب میزگرد و تجمعات در حمایت از آرمان فلسطین برگزار می‌کرد. در عین حال در عمده رویداد‌های مربوط به فلسطین نظیر تهاجم رژیم صهیونیستی به غزه در سال ۲۰۰۸ این حزب تجمعات اعتراضی برگزار می‌کرد و بیانیه‌هایی علیه تجاوز رژیم صهیونیستی صادر می‌کرد. حتی این حزب در سال ۲۰۰۹ توانست یک کمپین جمع‌آوری کمک برگزار کرده و مبالغ قابل توجهی را در قالب کمک‌های مردمی به فلسطین ارسال می‌کرد. این اقدامات در حالی صورت می‌گرفت  فشار‌هایی بر این گروه بود و بعدتر شماری از اعضای این حزب که در حوزه فلسطین فعالیت می‌کردند دستگیر شدند. عبدالقهار دولت از اعضای ارشد این حزب و نماینده رئیس حزب نهضت در امور فلسطین بود که توسط دولت تاجیکستان دستگیر و زندانی شد. این مواضع حتی در دوره پس از ممنوعیت فعالیت در تاجیکستان و آغاز فعالیت رهبران و اعضای این حزب در اروپا نیز تداوم یافت. حزب نهضت اسلامی در سال ۲۰۱۷ با انتشار بیانیه‌ای رسما اقدام دولت اول دونالد ترامپ برای انتقال سفارتخانه آمریکا در سرزمین‌های اشغالی به بیت‌المقدس را محکوم کرد. در این بیانیه حزب نهضت اسلامی ضمن محکومیت شدید به رسمیت شناختن بیت‌المقدس به عنوان پایتخت فلسطین، این اقدام را یک طرفه، ناسنجیده و خلاف قوانین بین‌المللی خوانده بود.

سکوت مقابل تجاوزات جدید رژیم صهیونیستی

این مواضع در حالی از سوی حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به عنوان یک جریان اسلام‌گرا مطرح شده بود که در طول ۳ سال اخیر شاهد یک سکوت نسبی در مواضع و رویکرد‌های این حزب بوده‌ایم. در حالی که تمام جهان و حتی اروپا و غرب نیز بعد از عملیات طوفان الاقصی و نسل‌کشی گسترده فلسطینیان در غزه اعتراضات شدیدی را نسبت به رژیم صهیونیستی مطرح کردند، در این بازه این حزب موضع مشخص و شفافی نسبت به این موضوع اتخاذ نکرده است. این در حالی است که این حزب به وضوح در جنگ اوکراین از طرف غربی حمایت کرده و به طور رسمی در نشست مخالفین روسیه در اروپا حاضر شد. با این حال در موضوع مهم‌تر، تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران نیز شاهد موضعی مشابه از سوی این حزب بودیم.

در حالی که این حزب پیام‌های پس از شهادت شهید رئیسی و هیات همراه بیانیه تسلیت رسمی در سطح حزب و ائتلاف پیمان ملی و به صورت مجزا توسط رهبری این حزب صادر کرد و  حتی پیش‌تر با انتشار پیام‌هایی حملات تروریستی در شاهچراغ را نیز محکوم کرده بود، در موضوع تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی شاهد سکوت کامل آن بودیم. این در حالی است که دولت تاجیکستان تنها دولت آسیای مرکزی بود که صریحا حملات رژیم صهیونیستی و آمریکا به ایران را محکوم کرد و در بدنه مردم و جامعه نخبگان تاجیکستان اعم از روحانیون، خوانندگان، هنرمندان، نویسندگان و ادیبان و حتی ورزشکاران و خبرنگاران نیز پیام‌های متعددی در حمایت از ایران را شاهد بودیم.

محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی در واکنش به این موضوع اظهار داشت که از موضع شخصی پیشنهاد محکومیت تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران را مطرح کرده است، با این حال در شورای عالی این حزب تصمیم به عدم صدور هیچ بیانیه‌ای در این زمینه گرفته است. او این موضع را در راستای «منافع سیاسی حزب» عنوان کرده است و تصریح می‌کند که این حزب نه مسئول منافع امت اسلامی، نه جمهوری اسلامی ایران و نه حتی مسئول منافع ملت تاجیک نیست، بلکه تمام تصمیمات را مبتنی بر منافع حزب اتخاذ می‌کند.

فرجام

واقعیت آن است که حزب نهضت اسلامی به تدریج یک رویکرد مبتنی بر فاصله گرفتن از مواضع اسلام‌گرایی را در دوره فعالیت در اروپا در پیش گرفته است. این موضع در کنار یک رویکرد غرب‌گرایی مفرط که ظهور آن را در موضوع اوکراین شاهد بودیم باعث شده تا چنین مواضعی به عنوان یک «منفعت سیاسی کوتاه‌مدت» جلوه کند، حال آن که منفعت حیاتی و وجودی این حزب حفظ «هویت»، «تاریخچه» و بنیان‌های معرفتی و تشکیلاتی آن در «اسلام‌گرایی» است. تعریف این منفعت سیاسی در قالب «بقا» در شرایطی که هویت اسلامی این حزب به تدریج به دلیل اختلاف‌نظر‌های سیاسی با جمهوری اسلامی ایران و حمایت‌های مشروط غرب رو به اضمحلال گذارده است، بیش از پیش ظرفیت‌های این حزب را محدود کرده و می‌تواند بقای آن را تهدید کند. در موضوعی همچون تجاوز رژیم صهیونیستی به جمهوری اسلامی ایران که تقریبا با اتفاق تمام جریانات جهان اسلام حتی اخوان المسلین و کشور‌های عربی و جریانات سلفی آن را محکوم کردند، موضع متفاوت و هدفمند این حزب در سکوت عاملی برای انشقاق بیشتر آن با جهان اسلام محسوب می‌شود.  

*کارشناس مسائل آسیای مرکزی