امین صفائی زاده مسول ثبت و حریم آثار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در یادداشتی نوشت: در چهل و هفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر پاریس پرونده محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد به عنوان بیست و نهمین اثر فرهنگی، تاریخی و طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد.

پیش این پرونده محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد در بهمن ماه ۱۴۰۲ به عنوان سهمیه ۲۰۲۵ کشور ایران به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) ارسال و پس از ارزیابی میدانی و کتابخانه‌ای پرونده توسط نهاد مشورتی ایکوموس و رای مثبت این نهاد در خصوص ثبت این اثر، در کمیته میراث جهانی حائز ثبت در میراث جهانی شناخته شد.

محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد با محدوده‌ای مشتمل بر ۴۰۰ هکتار به عنوان عرصه و ۷۰۰۰ هکتار به عنوان حریم و شامل پنج غار کلدر، قمری، گیلوران، یافته و کنجی و پناهگاه صخره‌ای گرارجنه است که بازگوکننده شواهدی از حضور انسان در ۶۳۰۰۰ سال پیش در این منطقه از ایران و زاگرس است.

همچنین با توصیه ایکوموس و با قبول این پیشنهاد بزودی مطالعات باستان شناختی علمی در تپه فلک الافلاک آغاز شده و پس از انتشار نتاریج این پژوهش‌ها تپه فلک الافلاک نیز به این پرونده الحاق خواهد شد.

این اثر تاریخی به دلیل وجود بقایای ارزشمند و دست نخورده از دو دوره پارینه سنگی میانه و جدید، بینش و اطلاعات مهمی در خصوص سکونتگاهاً، شیوه زندگی و نحوه تکامل دو گونه انسان در اختیار باستان‌شناسان، انسان‌شناسان، و.... قرار می‌دهد. از این رو محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد به دلیل نقش پر اهمیت خود در بازشناسی بخشی از گذشته تاریخ بشری با معیار سوم در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.

بخش اول: غار کنجی:

غار کنجی به عنوان یک مکان کلیدی متعلق به دوران پارینه سنگی میانی در جنوب شرقی دره خرم آباد قرار گرفته است. این مکان اطلاعات مهمی در مورد شیوه‌های زندگی انسان‌های پیش از تاریخ ارائه می‌دهد و سازگاری‌های رفتاری شکارچیان باستانی و الگوهای در حال تغییر استفاده انسان از غار را در طول زمان روشن می‌کند. یافته‌های فرهنگی کشف شده در این غار شامل مصنوعات سنگی و بقایای جانوری از جمله گوزن، بز کوهی، گوسفند وحشی گراز و گورخر است. تاریخ‌گذاری رادیو کربن انجام شده بر روی یک قطعه زغال در این غار تاریخی، تاریخی بالغ بر ۴۰ هزار سال را ثبت نموده است. این غار در دوره مفرغ به عنوان یک محل دفن مورد استفاده قرار گرفته است به طوریکه در جریان انجام کاوش باستان‌شناسی در این غار در دهه ۶۰ میلادی بقایای ۳۰ تدفین انشانی به همراه ۶۰ ظرف سفالی کشف شده است.

بخش دوم: غار قمری

غار قمری و پناهگاه پاسنگر در مجاورت آن در شمال غربی دره خرم‌آباد حاوی بقایای باستانی مهم پیش از تاریخ است.

این غار شواهد باستان شناختی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی جدید، نوسنگی، مس و سنگ، عصر برنز، دوره‌های تاریخی و اسلامی در خود جای داده است. رسوبات پارینه سنگی میانی در غار قمری حاوی مصنوعات سنگی منسوب به صنعت موستریان است.

غار قمری ممکن است به عنوان یک اردوگاه پایه توسط شکارچیان-گردآورندگان پارینه سنگی میانی، احتمالاً نئاندرتال‌ها، مورد استفاده قرار گرفته باشد. تخمین‌زده می‌شود که اولین سکونتگاه‌های این مکان بین ۸۰۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ سال پیش باشد. بقایای جانوری کشف‌شده از لایه‌های پارینه سنگی میانی شامل گاو وحشی (اوراک)، بز کوهی، گوزن زرد، گوزن قرمز، گراز وحشی است.

در پناهگاه صخره‌ای پا سنگر، بقایای باستان‌شناسی مربوط به دوران پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی مانند مصنوعات سنگی و بقایای جانوری یافت شده است. کشف دو صدف بزرگ نشان‌دهنده تجارت در مسافت‌های طولانی یا مهاجرت‌های کمتر محتمل با خلیج فارس است.

بخش سوم: غار گیلواران

غار گیلوران در میانه کوه سفیدکوه دره خرم‌آباد واقع شده است. این غار در دو بخش، یکی نزدیک ورودی غار و دیگری در دامنه جلوی غار، کاوش شده است که بقایای فرهنگی پارینه سنگی قابل توجهی را به دست داده است. ترانشه اصلی شامل پنج لایه باستان‌شناسی پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی جدید، نوسنگی، مس و سنگ، عصر برنز، تاریخی و اسلامی بود. در پایین‌ترین سطح، مجموعه‌ای از فرهنگ موستری، که احتمالاً متعلق به نئاندرتال‌های این منطقه است.

بخش چهارم: پناهگاه سنگی‌گر ارجنه

پناهگاه سنگی گرارجنه در جنوب شرقی خرم‌آباد واقع شده و یکی از محوطه‌های مهم پارینه سنگی در دره خرم‌آباد است که عمدتاً حاوی بقایای باستانی از دوره‌های پارینه سنگی میانی و پارینه سنگی جدید است.

در طول کاوش‌ها، بقایای باستانی از دوره پارینه سنگی میانی (فرهنگ موستری زاگرس) و دوره پارینه سنگی بالایی (برادوستیان) یافت شد. علاوه بر آثار سنگی و تعداد بسیار کمی آتشدان، مطالعه بقایای جانوری این مکان، باستان‌شناسان را به شناسایی آن به عنوان یک‌ایستگاه قصابی سوق داد و شواهدی از قصابی حیواناتی مانند بز و گوسفند وحشی، گورخر، گوزن قرمز و غزال و همچنین یک گاومیش در لایه‌های مختلف شناسایی کرد.

بخش ۵: غار کلدر

غار کلدر یک مکان باستانی مهم واقع در شمال غربی خرم‌آباد است. این غار توالی فرهنگی از دوره پارینه سنگی میانی تا دوران اسلامی امتداد را نشان می‌دهد. این توالی فرهنگی شامل شواهدی از دوران پارینه سنگی میانی و جدید، فراپارینه سنگی، نوسنگی، مس و سنگ، برنز و آهن و همچنین دوره‌های تاریخی و اسلامی است. قدیمی‌ترین آثار سکونت انسان حداقل به ۶۰۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد.

بقایای جانوری از لایه‌های پارینه سنگی، استراتژی معیشتی غالب بر بز کوهی، گاو وحشی (اوراک)، گوزن قرمز و احتمالاً گوزن زرد را نشان می‌دهد. بقایای گوشتخوارانی مانند گرگ و روباه نیز شناسایی شد. تجزیه و تحلیل زغال چوب نشان داد که از چوب بادام و آلو به عنوان هیزم استفاده می‌شده است که نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی گزینشی از پوشش گیاهی محلی توسط ساکنان ماقبل تاریخ غار است.

بخش ششم: غار یافته

غار یافته شامل دو زیر مجموعه پناهگاه گچی و سرخه لیزه که در حدود سیزده کیلومتری غرب خرم‌آباد واقع شده است.

کاوش‌های غار یافته، هزاران سال فعالیت شکارچی-گردآورنده را در داخل غار کشف کرد، از جمله مصنوعات سنگی و استخوانی، بقایای حیوانات شکار شده، زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان، خاک سرخ قرمز و شواهدی از خاکستر و آتشدان است. تاریخ‌گذاری انجام شده نشان دهنده سکونت انسان‌های پارینه سنگی جدید بین ۲۹۰۰۰ تا ۳۹۰۰۰ سال پیش در این غار است.. علاوه بر ابزارهای سنگی، چندین ابزار استخوانی مانند درفش و سوزن یافت شد که نشان دهنده دوخت پوست و لباس است که ممکن است قدیمی‌ترین شواهد لباس در ایران باشد. علاوه بر این، کاوش‌ها شواهد قابل توجهی ازاشیاء نمادین و تزئینی، از جمله مهره‌ها و آویزهای ساخته شده از دندان گوزن، صدف و هماتیت، به دست داد. مطالعات نشان می‌دهد که صدف‌های کوچک مورد استفاده به عنوان مهره از خلیج فارس سرچشمه گرفته‌اند، که نشان می‌دهد شکارچیان-گردآورندگانی که به غار یافته رفت و آمد داشتند، با مناطق جغرافیایی دور ارتباط برقرار می‌کردند. تجزیه و تحلیل استخوان‌های حیوانات بدست آمده از این محل نشان می‌دهد که شکارچیان در درجه اول بز کوهی را در کوه‌های یافته هدف قرار می‌دادند. علاوه بر این، گوزن قرمز، غزال و گراز از دیگر گونه‌هایی بودند که در دشت‌های پایین غار شکار می‌شدند. بقایای گوشتخوارانی مانند پلنگ، خرس، کفتار، گورکن و روباه نیز شناسایی شده است.

اولین ثبت جهانی در یونسکو با ۶۰ هزار سال قدمت

محمدحسین طالبیان در تماس تلفنی با استاندار لرستان با اشاره به اینکه تراکم تاریخی در لرستان بی‌نظیر است، گفت: این اولین ثبت جهانی در یونسکو با ۶۰ هزار سال قدمت است و این نشان‌دهنده قدمت تاریخی لرستان است.

نماینده ایران در چهل و هفتمین اجلاس یونسکو افزود:‌ امیدواریم این شروع خوبی باشد تا لرستان در فضای بین‌المللی هم در میراث جهانی هم حوزه‌های دیگر باشد.

او اظهارکرد: با افتخار می‌گویم نئاندرتال‌ها و انسان‌های خردمند ۶۰ هزار سال هم زیستی کرده‌اند.