هم‌سرایی دیپلماتیک در کوران طوفان‌های ژئوپلیتیک؛ تفاهم ایران و عراق در آستانه تحولی نوین
امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان ایران و عراق، گامی راهبردی برای تحکیم امنیت مرز‌های مشترک و خنثی‌سازی تهدیدات منطقه‌ای است که با سفر علی لاریجانی به بغداد و رایزنی‌های گسترده با مقامات عراقی به ثمر نشست.
باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهسا حنیفه - امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان جمهوری اسلامی ایران و عراق، نه‌تنها گامی استوار در راستای تحکیم امنیت مرز‌های مشترک و خنثی‌سازی تهدیدات منطقه‌ای است، بلکه نمایشی از عزم راسخ دو همسایه برای بازتعریف جایگاه خود در سپهر پرآشوب غرب آسیا به شمار می‌رود. هم‌چنین، این تفاهم‌نامه، در حالی که واکنش‌های مداخله‌جویانه آمریکا و حاشیه‌سازی‌های رسانه‌ای را برانگیخته، نویدبخش تحولی در روابط دوجانبه و ثبات منطقه‌ای است.
ریشه‌های یک تفاهم استوار: از مذاکرات تا امضای تاریخی
در جهانی که تنش‌های ژئوپلیتیکی روابط ملت‌ها را به میدانی پیچیده بدل کرده، امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان ایران و عراق در جریان سفر علی لاریجانی به بغداد، چونان نوایی هماهنگ از اراده دو ملت برای ساختن آینده‌ای امن طنین‌افکن شد. این سند که ریشه در صورت‌جلسه ۱۹ مارس ۲۰۲۳ و توافق‌نامه امنیتی تهران-بغداد در سال ۱۴۰۱ دارد، بر پاسداری از مرز‌های مشترک، خلع سلاح گروه‌های مخالف کُرد ایرانی در اقلیم کردستان، و جلوگیری از قاچاق و نفوذ غیرقانونی متمرکز است. این تحول، نه‌تنها از منظر حقوقی، بلکه به‌عنوان نشانه‌ای از بلوغ دیپلماتیک دو کشوری که در سایه فشار‌های خارجی مسیر همکاری‌های خود را با هوشمندی هموار کرده‌اند، شایسته تأمل است.
این تفاهم‌نامه، که با حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، و قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی این کشور، به امضا رسید، چارچوبی برای تقویت نظارت بر مرزها، تبادل اطلاعات راهبردی، و هماهنگی در عملیات ضدتروریستی فراهم می‌کند. علی لاریجانی در دیدار با الاعرجی تأکید کرد که این سند «بستری برای امنیت پایدار هر دو کشور» ایجاد می‌کند و مکانیزمی برای نظارت بر اجرای آن طراحی شده است.
برخلاف ادعا‌های برخی رسانه‌ها که به‌اشتباه آن را «پیمان امنیتی» نامیدند، شورای امنیت ملی عراق با صراحت اعلام کرد که این سند صرفاً یادداشتی تفاهمی است. این تمایز، پیامی ظریف، اما رسا به بازیگران جهانی است: ایران و عراق، در عین حفظ استقلال سیاست خارجی خود، در مسیری مشترک برای تحکیم ثبات منطقه گام برمی‌دارند.
مرزها، نبض تپنده همدلی منطقه‌ای
مرز‌های مشترک ایران و عراق، به‌ویژه در مناطق کردنشین، سال‌هاست که به دلیل فعالیت گروه‌های مسلح، قاچاق، و تحرکات غیرقانونی، به کانونی برای چالش‌های امنیتی بدل شده‌اند. توافق‌نامه امنیتی سال ۱۴۰۱، که به خلع سلاح گروه‌های کُرد ایرانی در اقلیم کردستان و انتقال آنها به عمق خاک عراق منجر شد، گامی اولیه در این مسیر بود. یادداشت تفاهم جدید، با تکیه بر دستاورد‌های توافق پیشین، بر تقویت گشت‌های مرزی، تبادل اطلاعات، و جلوگیری از نقض امنیتی که ممکن است به تعرض به همسایگان منجر شود، تأکید دارد.
قاسم الاعرجی در دیدار با لاریجانی، بر عزم بغداد برای جلوگیری از هرگونه نقض امنیتی علیه کشور‌های همسایه تأکید کرد، که نشان‌دهنده تعهد عراق به این همکاری است. این تفاهم‌نامه می‌تواند با کاهش این تهدیدات، بستری برای گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های اقتصادی و زیرساختی فراهم آورد. برای نمونه، تقویت امنیت مرزها می‌تواند به رونق تجارت مرزی، که در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۱۲ میلیارد دلار رسید، شتاب بخشد. لاریجانی در دیدار با السودانی، بر توسعه ارتباط ریلی میان دو کشور برای جابه‌جایی مسافران و اتصال به کریدور‌های منطقه‌ای تأکید کرد، که نشانه‌ای از چشم‌انداز گسترده‌تر این همکاری‌هاست.
سایه واشنگتن: ادعا‌های مداخله‌جویانه
امضای این یادداشت تفاهم با واکنش تند ایالات متحده روبه‌رو شد. تمی بروس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در اظهاراتی که سفارت ایران در بغداد آن را «دخالتی غیرقابل پذیرش» خواند، مدعی شد که واشنگتن از اقداماتی که عراق را به «دولتی فرمان‌بر ایران» بدل کند، پشتیبانی نمی‌کند. این سخنان نه‌تنها با اصول دیپلماتیک مبنی بر احترام به حاکمیت کشور‌ها در تضاد است، بلکه بخشی از استراتژی گسترده‌تر آمریکا برای حفظ نفوذ خود در عراق به شمار می‌رود.
دیدار قاسم الاعرجی با استیون فاگن، قائم‌مقام سفارت آمریکا در بغداد، و تشریح جزئیات این تفاهم‌نامه، لایه‌ای جدید به این ماجرا افزود. الاعرجی تأکید کرد که این سند بر کنترل مرزها، جلوگیری از قاچاق، و حمایت از ثبات منطقه متمرکز است و عراق به‌عنوان کشوری مستقل، از منافع ملی خود تبعیت می‌کند. فاگن، در پاسخ، از سیاست‌های متوازن عراق حمایت کرد و به کنفرانس آتی نیویورک برای بازگرداندن آوارگان از اردوگاه الهول اشاره نمود، که نشان‌دهنده تلاش واشنگتن برای حفظ نفوذ خود از طریق دیپلماسی نرم است. این تغییر لحن، شاید نشانه‌ای از پذیرش ناگزیر واقعیت‌های جدید منطقه‌ای باشد، هرچند نمی‌توان آن را عاری از ملاحظات تاکتیکی دانست.
پاسخ کوبنده بغداد و تهران: استقلال در برابر طوفان
بیانیه سفارت عراق در واشنگتن و سخنان الاعرجی در دیدار با فاگن، پاسخی قاطع به مداخلات خارجی بود. الاعرجی با تأکید بر استقلال عراق و سیاست گشایش دیپلماتیک به سوی کشور‌های دوست، نشان داد که بغداد در برابر فشار‌های خارجی تسلیم نخواهد شد. سفارت ایران نیز اظهارات آمریکا را نشانه‌ای از «رویکرد بی‌ثبات‌کننده» واشنگتن دانست. این پاسخ‌های هماهنگ، حکایت از تحولی عمیق در معادلات قدرت منطقه‌ای دارد. السودانی، در دیدار با لاریجانی، بر محکومیت تجاوزات رژیم صهیونیستی علیه ایران و حمایت از گفت‌وگوی تهران و واشنگتن تأکید کرد، که نشان‌دهنده تلاش بغداد برای ایفای نقش میانجی در منطقه است.
اظهارات السودانی درباره پایان مأموریت ائتلاف بین‌المللی و تأکید بر عدم نیاز به سلاح خارج از کنترل دولت، پیامی روشن به بازیگران خارجی است: عراق به دنبال همکاری‌های دوجانبه و تقویت حاکمیت ملی خود است. این موضع که با خواست مرجعیت دینی عراق هم‌راستاست، نشان‌دهنده عزم بغداد برای بازتعریف روابط خود با جهان است.
افق‌های نو: از امنیت مرزها تا رویای ثبات منطقه‌ای
امضای این یادداشت تفاهم، فراتر از یک اقدام امنیتی، گامی در راستای بازآفرینی نقش ایران و عراق در سپهر منطقه‌ای است. لاریجانی در سخنان خود، با اشاره به تهدیدات مشترک هوایی رژیم صهیونیستی، بر درک مشترک دو کشور از این چالش‌ها تأکید کرد. این همکاری، در منطقه‌ای که از درگیری‌های یمن تا ناآرامی‌های غزه و لبنان در رنج است، می‌تواند الگویی برای دیگر کشور‌ها باشد.
این تفاهم‌نامه می‌تواند زمینه‌ساز گسترش روابط اقتصادی و زیرساختی باشد. حجم تجارت ایران و عراق در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۱۲ میلیارد دلار رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۶ به ۱۵ میلیارد دلار افزایش یابد. پروژه‌های مشترکی مانند خط لوله گاز و اتصال ریلی، که لاریجانی در دیدار با السودانی بر آن تأکید کرد، می‌توانند از ثمرات این همکاری باشند. افزون بر این، اشاره فاگن به کنفرانس نیویورک برای حل مسئله آوارگان الهول، پیوند این تفاهم‌نامه با مسائل گسترده‌تر منطقه‌ای را نشان می‌دهد.
چالش‌های پیش‌رو: از حاشیه‌های رسانه‌ای تا سایه‌های خارجی
با وجود دستاورد‌های این تفاهم‌نامه، مسیر پیش‌رو خالی از چالش نیست. واکنش‌های مداخله‌جویانه آمریکا و حاشیه‌سازی‌های رسانه‌ای، که این سند را نشانه‌ای از «نفوذ ایران» جلوه داده‌اند، می‌توانند فضای دیپلماتیک را پیچیده کنند. دیدار الاعرجی با فاگن و تأکید بر استقلال عراق، تلاشی برای خنثی‌سازی این حاشیه‌هاست. افزون بر این، فشار‌های رژیم صهیونیستی و طرح‌هایی مانند خلع سلاح حزب‌الله، چالش‌های منطقه‌ای را تشدید می‌کنند. برای غلبه بر این موانع، ایران و عراق نیازمند تقویت دیپلماسی عمومی و ایجاد کمیته‌های مشترک امنیتی هستند. گسترش همکاری‌ها به حوزه‌هایی چون امنیت سایبری و مبارزه با جرایم سازمان‌یافته و دعوت از دیگر کشور‌های منطقه برای مشارکت در
نوایی از ثبات در میانه طوفان‌ها
امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان ایران و عراق، گامی استوار در راستای پاسداری از مرز‌های مشترک، نبرد با تهدیدات تروریستی و جلوگیری از قاچاق و نفوذ غیرقانونی است. این سند که با عزم مشترک دو کشور و در سایه دیدار‌های دیپلماتیک لاریجانی با مقامات عراقی و برنامه‌ریزی برای سفر به لبنان تقویت شده، نمایشی از بلوغ دیپلماتیک دو ملتی است که در میانه طوفان‌های ژئوپلیتیکی، راه خود را به سوی همکاری‌های راهبردی گشوده‌اند. واکنش‌های مداخله‌جویانه آمریکا، پاسخ‌های کوبنده بغداد و تهران، و موضع عراق در پایان مأموریت ائتلاف بین‌المللی، نشانه‌ای از تغییر در معادلات قدرت منطقه‌ای است.
این تفاهم‌نامه می‌تواند چونان بذری برای همکاری‌های گسترده‌تر در حوزه‌های امنیتی، اقتصادی، و زیرساختی شکوفا شود. موفقیت این مسیر، به پایداری ایران و عراق در برابر فشار‌های خارجی و حفظ استقلال خود وابسته است. آینده روابط ایران و عراق، نه‌تنها برای این دو ملت، بلکه برای کل منطقه، نویدبخش دگرگونی‌هایی مثبت است، به شرط آنکه نغمه هم‌سرایی دیپلماتیک آنها در برابر طوفان‌های ژئوپلیتیک همچنان طنین‌افکن بماند.
