باشگاه خبرنگاران جوان - گروهی از پژوهشگران دانشگاه تهران در یک همکاری پژوهشی بین‌المللی، با مطالعه بر روی مه بارش در جنگل‌های شمال ایران، نتایج اکوهیدرولوژیک این پدیده را مورد بررسی قرار دادند. نتایج این پژوهش با همکاری محققانی از ایران، چین، آلمان، کانادا و ایالات متحده آمریکا انجام شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و سرپرست این گروه تحقیقاتی بین‌المللی در توضیحاتی به تشریح پدیده مه‌بارش پرداخت و گفت: مه بارش، فرایندی است که طی آن ذرات بسیارریز آب موجود در مه، توسط تاج پوشش درختان به دام افتاده و پس از تراکم، به‌صورت قطرات باران به سطح خاک منتقل می‌شود.

پدرام عطارد ادامه داد: مه بارش یکی از مهمترین منابع تأمین رطوبت برای جنگل‌های کوهستانی شمال ایران محسوب می‌شود، به گونه‌ای که تنها در فصل خشک، سالانه بیش از ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب از طریق مه بارش به جنگل‌های راش استان‌های شمالی اضافه می‌شود و نقش قابل توجهی در پایداری و عملکرد اکوسیستم ایفا می‌کند.

وی درباره اهمیت انجام این پژوهش گفت: جنگل‌های شمال ایران که به نام جنگل‌های هیرکانی شناخته می‌شوند، قدمتی بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال دارند. این جنگل‌ها از با ارزش ترین ذخایر زیستی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می‌روند. گونه راش (Fagus orientalis) با سهمی تقریباً ۳۰ درصدی از حجم سرپا، ۲۳.۶ درصدی از تعداد پایه‌ها و ۱۷ درصدی از سطح جنگل‌های شمال ایران، گونه غالب و کلیدی این اکوسیستم بسیار ارزشمند است.

عضو هیأت علمی دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران افزود: راش به طور اختصاصی با شرایط خنک، مرطوب و مه خیز ارتفاعات ۷۰۰ تا ۲۲۰۰ متر شمال ایران سازگار شده است؛ یعنی در مناطقی که وقوع پدیده مه بارش قابل توجه است و در نتیجه این فرآیند، بخشی از رطوبت مورد نیاز این اکوسیستم‌ها را فراهم می‌کند. در این چرخه، ذرات مه توسط شاخ و برگ درختان راش به دام افتاده و به صورت قطرات باران، از طریق تاج پوشش به خاک منتقل می‌شود و بدین ترتیب، ورودی آب جنگل‌ها به طور چشمگیری افزایش می‌یابد.

عطارد، با اشاره به زمینه تحقیقات انجام شده مرتبط با این موضوع، گفت: برای نخستین‌بار در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ طی پژوهشی که در ایستگاه تحقیقاتی جنگل آموزشی-پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران (جنگل خیرود نوشهر) در توده راشستان بخش بهاربن در ارتفاع ۱۴۰۰ تا ۲۲۰۰ متر انجام شد، وقوع سالانه مه، برآورد و پدیده مه بارش به عنوان یکی از منابع ورودی آب در توده راش تأیید شد. نتایج این پژوهش مهر تأییدی شد بر نقش مهمی که راشستان‌های پوشیده از مه در جذب ذرات مه و افزایش باران رسیده به جنگل دارند.

وی افزود: در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز مطالعات تکمیلی و تخصصی‌تر به منظور برآورد دقیق و کمّی مه بارش، در راشستان‌های حومه روستای "پسپرس" شهرستان نور در ارتفاع 2 هزار متری از سطح دریا انجام شد. یافته‌ها نشان داد تاج پوشش هر درخت میانسال راش مستقر در ارتفاعات، در فصل رویش، معادل ۵۰۰ لیتر آب را از طریق مه، جذب و به سطح جنگل وارد می‌کند. این مقدار برای هر هکتار جنگل راش در فصل رویش حدود ۱۰۰ مترمکعب آب است که بیش از ۶.۵ درصد ورودی آب را در این فصل افزایش می‌دهد.

عضو هیأت علمی دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران یادآورشد: در مجموع، برآورد می‌شود سالانه فقط در فصل رویش، بیش از ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب از طریق مه بارش و به واسطه تاج پوشش درختان راش، به بیلان آبی جنگل‌های کوهستانی شمال افزوده می‌شود.

عطارد درباره اهمیت مه بارش و نقش این پدیده در اقلیم جنگل‌های شمال گفت: این پدیده، علاوه بر تأمین آب، در میکرو اقلیم جنگل نیز نقش اساسی دارند. موجب کاهش تابش نور ورودی به جنگل (گاهی تا ۷۵ درصد)، تعدیل دما، افزایش رطوبت هوا و خاک، کمک به زادآوری جنگل، کاهش نیاز آبی جنگل، افزایش تنوع زیستی، کاهش تبخیر و حتی تأمین بخشی از مواد مغذی در بومسازگان کوهستانی شمال کشور می‌شوند. این نقش، روز به روز با شدت گرفتن خشکسالی، کم آبی و تغییرات اقلیمی، حیاتی‌تر می‌شود.

عضو این گروه تحقیقاتی درباره نقش مه بارش در امنیت آب و اقتصاد مناطق پایین‌دست جنگل‌های شمال کشور اظهار داشت: در بسیاری از مطالعات جهانی، نقش مه بارش به عنوان یکی از حلقه‌های اصلی چرخه آب اکوسیستم‌های کوهستانی گزارش شده است. پژوهش‌های حاضر که گام‌های نخستین برای بیان وقوع و تخمین پدیده مه بارش در جنگل‌های هیرکانی است، نشان از شرایط بسیار متنوع بیوکلیماتیک جنگل‌های شمال ایران دارد که موجب ایجاد توده‌های متنوع درختان شده است.

عطارد تصریح کرد: وقوع پدیده مه بارش علاوه بر خصوصیات بیوکلیماتیک، به خصوصیات مورفولوژیک و ساختاری درختان غالب در توده نیز بستگی دارد. درختان راش با تقاضای رطوبتی بالا، در فصول خشک و کم باران می‌توانند رطوبت مورد نیازشان را از مه بارش تأمین کنند و از طرفی حفظ و نگهداری این توده‌های جنگلی در مناطق کوهستانی موجب به دام افتادن قطرات مه توسط تاج‌پوشش حتی در غیاب بارش و تولید مه بارش شود که به تأمین آب زیرمینی و رطوبت مورد نیاز اکوسیستم کمک خواهد کرد. بنابراین غفلت از مه بارش در برنامه‌ریزی منابع آب و حفظ تاج پوشش درختان جنگلی خصوصاً راشستان‌ها، می‌تواند امنیت آب و اقتصاد مناطق پایین‌دست شمال کشور را به چالش بکشد.

وی افزود: اهمیت مه بارش زمانی پررنگ‌تر می‌شود که بدانیم مناطق پایین‌دست جنگل‌های شمال کشور، تأمین کننده محصولات استراتژیک کشور از جمله برنج، مرکبات، چای، سویا، کلزا و بادام زمینی هستند که نیاز آبی بالایی دارند و امنیت غذایی و معیشت میلیون ها نفر در کشور، به آنها وابسته است. با وجود پتانسیل بالای پژوهشگران بومی برای گسترش مطالعات و مدیریت هوشمند منابع آب، کمبود منابع مالی و فقدان ایستگاه های هواشناسی در توده‌های جنگلی، مهمترین مانع انجام تحقیقات دقیق و راهبردی است. احداث این ایستگاه‌ها و حمایت مالی هدفمند، گام اساسی برای شناخت بهتر مه بارش، افزایش بهره‌وری آب و تضمین امنیت زیستی و اقتصادی شمال کشور خواهد بود.

عضو هیأت علمی دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران درباره چالش‌های موجود در بهره‌وری از آب پنهان در مه بارش نیز گفت: با وجود نقش اساسی مه بارش در پایداری جنگل‌های شمال کشور، مدیریت منابع آب در این مناطق همچنان با چالش‌های جدی مواجه است. تغییر اقلیم و در نتیجه، افزایش خشکسالی‌ها، کاهش بارندگی، بالارفتن دما و بهره‌برداری بیرویه از منابع آب زیرزمینی، وابستگی اکوسیستم‌ها به منابع جایگزینی مانند مه بارش را بیش از پیش نمایان ساخته است. با این حال، نبود داده‌های دقیق و جامع درباره سهم واقعی مه بارش، نه تنها باعث نادیده گرفتن این پدیده در برنامه‌ریزی منابع آب شده، بلکه ضرورت پژوهش‌های هدفمند برای شناسایی روش‌های افزایش جذب و بهره‌وری بهینه از مه بارش را دوچندان کرده است، پژوهش‌هایی که می‌تواند به افزایش آب ورودی به جنگل‌ها و تقویت تاب‌آوری اکوسیستم‌ها در برابر بحران‌های آبی منجر شود.

نتایج کامل این دو پژوهش که با همکاری عاطفه دژبان، پژوهشگر دکتری دانشگاه تهران، محمدصادق کاویانپور، پژوهشگر کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، توماس گرنت پیپکر "Thomas Grant Pypker" استاد دانشگاه تامپسون ریورز کانادا، دیرک هولشر "Dirk Hölscher" استاد دانشگاه گوتینگن آلمان، کورتیس دی هولدر"Curtis D. Holder"، استاد دانشگاه کلرادو آمریکا، هایفنگ ژو"Haifeng Zhu"، استاد مؤسسه تحقیقات فلات تبت آکادمی علوم چین، وحید اعتماد، دانشیار دانشگاه تهران و ویلما بایرامزاده، دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی کرج انجام شده است، در دو مجله معتبر "Ecohydrology & Hydrobiology" لهستان و "Ecohydrology" انگلستان در سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۴ منتشر شده است.

منبع: دانشگاه تهران