باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهسا حنیفه - در بحبوحه تنش‌های فزاینده بر سر برنامه هسته‌ای ایران، روسیه با ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، وارد بازی دیپلماتیک پیچیده‌ای شده است. این اقدام که با حمایت چین همراه شده، در حالی صورت می‌گیرد که سه کشور اروپایی (E۳) تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه کرده‌اند.

شطرنج مسکو در برابر غرب: پرده‌ای از یک قمار سیاسی

روسیه با ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید شش‌ماهه قطعنامه ۲۲۳۱، دست به اقدامی زده که می‌تواند مسیر تنش‌های هسته‌ای ایران و غرب را تغییر دهد یا به بحرانی تازه دامن بزند. این پیش‌نویس، که با حمایت چین همراه شده، ظاهراً برای خرید زمان و جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران از طریق مکانیسم ماشه طراحی شده است. اما نکته کلیدی، بندی است که هرگونه «بررسی ماهوی» مرتبط با اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام را تعلیق می‌کند، بندی که عملاً دست اروپا و آمریکا را برای استفاده از مکانیسم ماشه در آینده می‌بندد. این بند که به نظر می‌رسد با دقت برای جلب رضایت ایران طراحی شده، اعتماد سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) را به نیات مسکو خدشه‌دار کرده و شانس تصویب این پیش‌نویس را به حداقل رسانده است.

این حرکت روسیه را می‌توان در دو سطح تحلیل کرد: در سطح اول، مسکو به‌عنوان متحد استراتژیک تهران، تلاش می‌کند با ایجاد سپری دیپلماتیک، فشار‌های فزاینده غرب بر ایران را خنثی کند. این اقدام همزمان با گفت‌وگوی تلفنی ولادیمیر پوتین با پزشکیان انجام شده و نشان‌دهنده هماهنگی نزدیک دو کشور است. در سطح دوم، این پیش‌نویس می‌تواند تلاشی از سوی روسیه برای به دست گرفتن ابتکار عمل در شورای امنیت باشد، به‌ویژه در آستانه ریاست دوره‌ای مسکو در سپتامبر. اما آیا این یک ژست خیرخواهانه برای حفظ صلح است یا تلاشی برای تضعیف نفوذ غرب؟

مکانیسم ماشه: تیغی در انتظار لحظه سرنوشت

مکانیسم ماشه که در قطعنامه ۲۲۳۱ گنجانده شده، ابزاری است که به کشور‌های عضو برجام اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات ایران، تحریم‌های سازمان ملل را بدون امکان وتو بازگردانند. این مکانیسم، که به پیشنهاد سرگئی لاوروف در مذاکرات برجام شکل گرفت، اکنون به نقطه عطفی در دیپلماسی هسته‌ای تبدیل شده است. سه کشور اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت، تهدید کردند که اگر ایران تا پایان آگوست به مذاکرات مستقیم با آمریکا بازنگردد و همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از سر نگیرد، این مکانیسم را فعال خواهند کرد. 

این تهدید، همراه با پیشنهاد تمدید محدود قطعنامه ۲۲۳۱، تلاشی دوگانه از سوی E۳ برای فشار بر ایران و حفظ پنجره مذاکره است. اما ایران، با حمایت قاطع روسیه و چین، استدلال می‌کند که اروپا به دلیل عدم پایبندی به تعهدات خود پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، حق استفاده از این ابزار را ندارد. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در گفت‌وگویی با همتای روس خود تأکید کرده که E۳ فاقد «مشروعیت قانونی و اخلاقی» برای تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه است. 

 زیر نقاب دیپلماسی: آیا مسکو در حال بازنویسی قواعد است؟

پیش‌نویس روسیه که به گزارش وال‌استریت ژورنال بعید است ۹ رأی لازم برای تصویب در شورای امنیت را کسب کند، پرسش‌هایی درباره نیت واقعی مسکو ایجاد کرده است. ریچارد نفیو، طراح پیشین تحریم‌های ایران، دو احتمال را مطرح کرده: یا این پیش‌نویس تلاشی با نیت مثبت، اما نگارش ضعیف برای باز کردن فضای مذاکره است، یا اقدامی با نیت منفی برای تضعیف مکانیسم ماشه و حمایت غیرمستقیم از ایران.

احتمال اول، که با توجه به روابط نزدیک مسکو و تهران در حوزه‌های نظامی و اقتصادی (به‌ویژه در سایه جنگ اوکراین) قابل‌توجه است، این است که روسیه به دنبال خرید زمان برای ایران باشد تا از طریق مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا، که از کانال‌هایی مانند عمان پیش می‌رود، به توافقی جدید برسد. اما احتمال دوم، که به نظر محتمل‌تر می‌رسد، این است که مسکو با این پیش‌نویس می‌خواهد ابتکار عمل را از اروپا بگیرد و با بی‌اثر کردن مکانیسم ماشه، به غرب نشان دهد که هیچ اقدامی علیه ایران بدون موافقت روسیه و چین ممکن نیست.

رقص دیپلماتیک یا گام به سوی بن‌بست؟

با نزدیک شدن به مهلت تعیین‌شده توسط E۳، آینده دیپلماسی هسته‌ای ایران در ابهامی عمیق فرو رفته است. اروپا و آمریکا بر مذاکرات مستقیم با ایران تأکید دارند، اما تهران، با استناد به تجربه تلخ خروج آمریکا از برجام و ناکامی اروپا در عمل به تعهداتش، با احتیاط عمل می‌کند. پیشنهاد تمدید محدود قطعنامه ۲۲۳۱، که در ازای تعهدات ایران برای همکاری با آژانس و مذاکره با واشنگتن ارائه شده، هنوز پاسخی روشن از تهران دریافت نکرده است.

نقش روسیه و چین، به‌عنوان دو عضو دائم شورای امنیت با حق وتو، در این معادله حیاتی است. حمایت این دو کشور از ایران، اهرم دیپلماتیک قدرتمندی به تهران بخشیده است. اما طراحی مکانیسم ماشه به‌گونه‌ای است که حتی مخالفت روسیه و چین نمی‌تواند به‌طور کامل مانع فعال‌سازی آن شود، زیرا این ابزار برای دور زدن وتو ساخته شده است. این موضوع می‌تواند به تشدید تنش‌ها منجر شود، به‌ویژه اگر ایران، همان‌طور که مقاماتش هشدار داده‌اند، در پاسخ به فعال‌سازی مکانیسم ماشه اقداماتی تلافی‌جویانه انجام دهد. 

آینده این بحران به عوامل متعددی بستگی دارد: توانایی میانجی‌هایی مانند عمان در پیشبرد مذاکرات غیرمستقیم، اراده واقعی ایران و تصمیم شورای امنیت در برابر پیش‌نویس روسیه و تهدیدات اروپا. اگر این پیش‌نویس رد شود، احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه افزایش می‌یابد و این می‌تواند به بازگشت تحریم‌های سنگین یا حتی تنش‌های نظامی در منطقه منجر شود.