باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمد حسین رمدانی - هر سال، با فرا رسیدن اواخر تابستان، شالیزار‌های سرسبز شمال ایران، به ویژه در استان‌های مازندران، گیلان و گلستان، به صحن‌های از تلاش و امید تبدیل می‌شوند. فصل برداشت برنج، که معمولاً از اواسط مرداد آغاز شده و تا اوایل مهر ادامه مییابد، نه تنها برای کشاورزان، بلکه برای اقتصاد کشاورزی ایران و حتی فرهنگ غذایی این سرزمین اهمیت ویژ‌های دارد. برنج، به عنوان یکی از مهمترین محصولات کشاورزی ایران و ستون اصلی سفره‌های ایرانی، نقشی کلیدی در امنیت غذایی کشور ایفا می‌کند. اما این محصول استراتژیک، در کنار ارزش غذایی و فرهنگی، با چالش‌های متعددی از جمله نوسانات قیمتی، تغییرات اقلیمی، کمبود منابع آبی و دخالت دلالان مواجه است.

در سال زراعی گذشته، تولید برنج سفید در ایران به حدود ۲.۷ میلیون تن رسیده است که افزایش ۱۰ درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. این رشد، نتیجه تلاش‌های کشاورزان، استفاده از بذر‌های پرمحصول و بهبود مدیریت منابع آبی بوده است. با این حال، مازندران به عنوان قطب تولید برنج ایران، با سطح زیر کشت بیش از ۲۲۸ هزار هکتار، همچنان با چالش‌هایی مانند افزایش هزینه‌های تولید، وابستگی به واردات و تأثیرات خشکسالی سال‌های اخیر دست وپنجه نرم می‌کند. قیمت برنج طارم هاشمی، یکی از محبوبترین ارقام برنج ایرانی، در شالیزار‌ها از ۲۲۰ هزار تومان تا ۲۵۰ هزار تومان به ازای هر کیلوگرم متغیر است، در حالی که دولت قیمت ۱۸۰ هزار تومان را پیشنهاد داده است. این اختلاف قیمت، همراه با نوسانات بازار، بحث‌های داغی را میان کشاورزان، کارشناسان و سیاستگذاران به راه انداخته است.

بسیاری از مردم، افزایش قیمت‌ها را به سودجویی دلالان نسبت می‌دهند، اما کارشناسان کشاورزی معتقدند که کمبود عرضه در ماه‌های پیش از برداشت و ماهیت یکبار در سال تولید برنج، دلایل اصلی این نوسانات هستند. در این میان، بحث قیمتگذاری دستوری نیز به عنوان یک راه حل احتمالی مطرح شده، اما بسیاری هشدار می‌دهند که چنین سیاستی می‌تواند چرخه تولید را مختل کند و به ضرر کشاورزان تمام شود.

چالش‌های تولید برنج در سال زراعی ۱۴۰۴

در حالی که فصل برداشت برنج در استان مازندران به مراحل پایانی خود نزدیک می‌شود، کشاورزان این منطقه همچنان با نوسانات قیمتی، افزایش هزینه‌های تولید و نگرانی از واردات رو‌به‌رو هستند. مازندران با بیش از ۲۳۰ هزار هکتار سطح زیر کشت برنج، نقش محوری در تأمین حدود ۴۲ درصد نیاز کشور به این محصول استراتژیک ایفا می‌کند. تولید شلتوک در سال جاری به بیش از ۱.۵ میلیون تن رسیده، اما کشاورزان از هزینه‌های رو به افزایش نهاده‌ها، نیروی کار و خدمات شالیکوبی گلایه دارند.

آقای محمدی، که بیش از ۳۰ سال سابقه کشت برنج دارد و امسال حدود ۳ هکتار زمین را زیر کشت رقم هاشمی برده، در مورد وضعیت تولید امسال می‌گوید: "هزینه‌های شالیکاری هر سال رو به افزایش است. افزایش قیمت برنج برای شالیکاران به منزله گران شدن دستمزد کارگران و نشاکاران، رشد بی‌سابقه هزینه‌های برداشت و نشا، گران کردن دستمزد خدمات شالیکوبی‌ها و خرمن‌کوبی‌ها و از همه مهمتر بالا رفتن قیمت نهاده‌های کشاورزی است.

وی تأکید می‌کند که برداشت امسال به دلیل بارندگی مناسب، حدود ۱۰ تن شلتوک از هر هکتار بوده، اما هزینه تمام‌شده هر کیلوگرم برنج هاشمی درجه یک حدود ۹۷ هزار تومان است و بقیه سود خالص محسوب می‌شود.

محمدی در مورد واردات هشدار می‌دهد: "هنوز کشاورز پایش را برای برداشت محصول در زمین نگذاشته که صحبت از واردات برنج می‌شود. واردات برنج کمر کشاورز و شالیکار را در این فصل می‌شکند، زیرا باعث می‌شود قیمت محصول داخلی کاهش یابد. او پیشنهاد می‌کند که دولت با خرید تضمینی به قیمت واقعی، مانند ۲۴۰ هزار تومان برای کشت دوم، از کشاورزان حمایت کند تا چرخه تولید مختل نشود.

آقای حبیبی، مالک ۲ هکتار شالیزار در حوالی بابل، که امسال برنج طارم محلی کشت کرده، چالش‌های بازار را این‌گونه توصیف می‌کند: "ذائقه مردم شمال با برنج خارجی سازگار نیست و بهتر است تا مسئولان برای خرید تضمینی برنج داخلی و عرضه آن به مردم تلاش کنند.

وی گزارش می‌دهد که برداشت امسال حدود ۸ تن شلتوک از زمین‌هایش بوده، اما افزایش ۴۰ درصدی هزینه‌های کود، سموم و نیروی کار، سودآوری را کاهش داده است. حبیبی در مورد قیمت‌ها می‌گوید: "قیمت برنج در شالیکوبی‌ها به طور میانگین ۲۰۰ تا ۲۱۰ هزار تومان برای هر کیلوگرم طارم محلی است، اما در عمده‌فروشی‌ها به ۳۳۰ تا ۳۶۰ هزار تومان می‌رسد که این اختلاف به دلیل دخالت دلالان و تخلیط برنج است.

او چالش اصلی را واردات در فصل برداشت می‌داند که منجر به کاهش تقاضای داخلی و زیان کشاورزان می‌شود، و خواستار نظارت بیشتر بر انبار‌ها و سورتینگ‌های روستایی است تا جلوی تقلب گرفته شود.

سیاست گذاری باید مبتنی بر واقعیت‌های میدانی باشد

در حالی که فصل برداشت برنج در استان‌های شمالی ایران به مراحل پایانی خود نزدیک می‌شود، کارشناسان کشاورزی بر لزوم بررسی دقیق آمار تولید و عوامل مؤثر بر بازار تأکید دارند.

عبدالله قربانی، کارشناس ارشد زراعت با بیش از ۲۵ سال تجربه در تحقیقات برنج و همکاری با موسسه تحقیقات برنج کشور و وزارت جهاد کشاورزی، به تحلیل وضعیت تولید، نوسانات قیمتی و راهکار‌های پایداری این محصول استراتژیک پرداخت. وی که از نزدیک با چالش‌های کشاورزان مازندرانی آشنا است، آمار‌های رسمی را مبنای تحلیل خود قرار داد و بر ضرورت سیاست‌گذاری مبتنی بر واقعیت‌های میدانی تأکید کرد.

قربانی در این مصاحبه، ابتدا به آمار تولید برنج در سال زراعی جاری اشاره کرد و گفت: "بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت جهاد کشاورزی و مرکز آمار ایران، سطح زیر کشت شلتوک برنج در کل کشور حدود ۴۵۰ هزار هکتار در سه استان شمالی گیلان، مازندران و گلستان بوده است، که این رقم نشان‌دهنده کاهش نسبت به برآورد‌های اولیه به دلیل محدودیت‌های آبی است. تولید برنج سفید در کشور برای سال ۱۴۰۴ به حدود ۱.۶ تا ۱.۸ میلیون تن رسیده، که با وجود تداوم خشکسالی، افزایشی حدود ۱۵ درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد و نتیجه اجرای طرح‌های جهش تولید در دیمزار‌ها و استفاده از ارقام پرمحصول است. این میزان تولید، نیاز داخلی حدود ۳ میلیون تنی را پوشش نمی‌دهد و همچنان واردات حدود یک میلیون تن ضروری است تا تعادل بازار حفظ شود. "

وی با تمرکز بر استان مازندران، که پیشتاز تولید برنج کشور است، افزود: "در مازندران، سطح زیر کشت به بیش از ۲۲۸ هزار هکتار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تولید برنج سفید بیش از یک میلیون تن باشد، که این رقم با احتساب کشت اول و دوم (رتون) حاصل شده است. در کشت اول، حدود ۱.۳ میلیون تن شلتوک تولید شده که معادل بیش از ۷۰۰ هزار تن برنج سفید است، و با اضافه شدن کشت دوم، مجموع به بیش از ۹۰۰ هزار تن می‌رسد. این افزایش ۱۳ هزار هکتاری سطح کشت نسبت به سال قبل، نتیجه بارندگی مناسب و مدیریت بهتر منابع آبی بوده، اما چالش‌هایی مانند خشکسالی مداوم و کاهش کیفیت خوشه‌دهی در برخی مناطق (تا ۳۰ درصد) همچنان تولید را تهدید می‌کند. مازندران با سهم ۴۵ درصدی از تولید کشور، نقش کلیدی در امنیت غذایی ایفا می‌کند، اما نیاز به سرمایه‌گذاری در ارقام مقاوم به خشکی مانند هاشمی و طارم برای حفظ این جایگاه ضروری است. "

در مورد نوسانات قیمتی، او تحلیل کارشناسی ارائه داد و تأکید کرد: "قیمت برنج طارم هاشمی در بازار از ۲۲۰ تا ۲۵۰ هزار تومان متغیر است، در حالی که قیمت تضمینی دولت ۱۸۰ هزار تومان تعیین شده، و این اختلاف ریشه در کمبود عرضه پیش از برداشت دارد. برنج محصولی فصلی است و در ماه‌های بهار و اوایل تابستان، موجودی انبار‌ها کاهش می‌یابد که منجر به افزایش قیمت تا ۶۹ درصد نسبت به سال قبل می‌شود، همان‌طور که مرکز آمار ایران گزارش داده است. دلالان نقش واسطه‌ای دارند، اما عامل اصلی، ناترازی عرضه و تقاضا به دلیل آمار نادرست تولید سال گذشته و کاهش واردات است. هزینه‌های تولید نیز افزایش یافته – کود و سموم ۳۰-۴۰ درصد گران‌تر شده، و هزینه تمام‌شده هر کیلوگرم برنج درجه یک حدود ۹۷ هزار تومان است – که این تورم را تشدید می‌کند. واردات برنج خارجی ارزان‌تر بازار را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما ذائقه مصرف‌کنندگان ایرانی به سمت ارقام محلی است و این تعارض نوسانات را افزایش می‌دهد. "

قربانی در ادامه به نقد قیمت‌گذاری دستوری پرداخت و گفت: "چنین سیاست‌هایی چرخه تولید را مختل می‌کند، زیرا کشاورزان را از انگیزه محروم کرده و سود را به دلالان منتقل می‌کند. بازار باید بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا تنظیم شود، مشابه مدل‌های موفق در کشور‌های آسیایی. پیشنهاد من تمرکز بر ذخیره‌سازی دولتی برای جلوگیری از کمبود فصلی، نظارت بر انبار‌ها برای جلوگیری از تخلیط برنج (مخلوط کردن خارجی با داخلی)، و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و یکپارچه‌سازی زمین‌های کوچک است تا تولید به ۳ میلیون تن برسد و خودکفایی نزدیک‌تر شود. همچنین، بیمه محصولات و آموزش کشاورزان برای کاهش هزینه‌ها کلیدی است، زیرا تغییرات اقلیمی مانند خشکسالی می‌تواند تولید را تا ۴۰ درصد کاهش دهد. "

قربانی با نگاهی امیدوارانه نتیجه‌گیری کرد که "برنج ایرانی نه تنها یک محصول اقتصادی، بلکه بخشی از فرهنگ و امنیت غذایی ماست. با سیاست‌های کارشناسی و حمایت از کشاورزان، می‌توان نوسانات را کنترل کرد و تولید را پایدار ساخت.

آمار امسال نشان‌دهنده پتانسیل بالا است، اما بدون اقدام فوری، چالش‌های اقلیمی و بازاری می‌تواند این دستاورد‌ها را تهدید کند. " این تحلیل کارشناسی، چراغ راهی برای سیاست‌گذاران است تا در فصل برداشت جاری، تعادل بازار را حفظ کنند و کشاورزان را حمایت نمایند.

برنج ایرانی در پیچ و خم سیاست‌های ناپایدار

تولید برنج سفید در سال زراعی ۱۴۰۳ به حدود ۲.۷ میلیون تن رسیده بود، اما کسری ۳.۲ میلیون تنی تقاضای داخلی، وابستگی به واردات را حفظ کرده است.

مازندران با بیش از یک میلیون تن تولید، ستون این صنعت است، اما افزایش ۴۰ درصدی هزینه‌های نهاده‌ها، نوسانات قیمتی و خشکسالی، شالیکاران را تحت فشار قرار داده است.

در همین رابطه، مجید آنجفی، معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی، اظهار داشت که با توجه به تداوم خشکسالی و محدودیت منابع آبی، تولید برنج سفید در سال جاری بین ۱.۶ تا ۱.۸ میلیون تن پیش‌بینی می‌شود. وی تولید در استان‌های شمالی، به‌ویژه مازندران، را پایدار و قابل توجه خواند و افزود: "دولت از تولید داخلی قاطعانه حمایت می‌کند و شالیکاران نگران قیمت بازار نباشند. قیمت عرضه بر اساس هزینه‌های تولید و سود منطقی تعیین می‌شود تا هم کشاورزان منتفع شوند و هم مصرف‌کنندگان به برنج باکیفیت دسترسی داشته باشند. "

همچنین، حاجی‌پور، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس، گفت: "واردات و توزیع برنج خارجی در بازه دو ماه قبل و بعد از فصل برداشت، بر اساس قانون مصوب و تأکیدات مقام معظم رهبری، ممنوع است تا بازار برنج داخلی حفظ شود.

وی با اشاره به کسری تولید، توضیح داد: "تولید سالانه در بهترین حالت ۲.۲ میلیون تن است، در حالی که نیاز کشور با سرانه مصرف ۳۵ کیلوگرم برای ۹۰ میلیون نفر، حدود ۳.۱۵ میلیون تن برآورد می‌شود. با بهره‌برداری از کشت دوم، تولید می‌تواند به ۲.۷ میلیون تن برسد، اما همچنان بخشی از نیاز از طریق واردات تأمین خواهد شد. 

حمایت‌های اعلام‌شده، هرچند امیدوارکننده است، اما نمی‌توان از ناکارآمدی سیاست‌های گذشته چشم‌پوشی کرد. آزادسازی بی‌برنامه واردات در سال‌های اخیر، مانند سال ۱۴۰۱ که کاهش ۳۰ درصدی قیمت‌ها را در پی داشت، زیان سنگینی به شالیکاران وارد کرد.

قیمت‌گذاری دستوری، نه تنها سود کشاورزان را تأمین نمی‌کند، بلکه دلالان را تقویت کرده است. نبود انبار‌های کافی برای ذخیره‌سازی، بازار را در ماه‌های پیش از برداشت با افزایش قیمت ۶۹ درصدی مواجه کرده، در حالی که کشور‌های موفق مانند ویتنام با ذخیره‌سازی هوشمند، این مشکل را حل کرده‌اند.

عدم سرمایه‌گذاری در ارقام مقاوم به خشکی و آبیاری نوین، تولید را در برابر کاهش ۴۰ درصدی ناشی از خشکسالی آسیب‌پذیر کرده است. یکپارچه‌سازی زمین‌های کوچک و آموزش کشاورزان نیز به کندی پیش رفته، و نظارت ضعیف بر ممنوعیت واردات، راه را برای قاچاق و تخلیط باز گذاشته است. این اشتباهات، اعتماد کشاورزان را سلب کرده و نشان می‌دهد حمایت‌های دولتی اغلب در حد شعار باقی مانده است.

برنج ایرانی، نماد فرهنگ و امنیت غذایی، نیازمند سیاست‌های جسورانه و منسجم است تا زحمات شالیکاران به ثمر نشسته و سفره‌های مردم غنی‌تر شود. فصل برداشت برنج در شالیزار‌های مازندران، گیلان و گلستان رو به پایان است و بار دیگر داستان زحمت کشاورزان و چالش‌های بازار برنج را روایت می‌کند.

برای تأمین تقاضای ۳.۲ میلیون تنی کشور، نیاز به واردات یک میلیون تن وجود دارد.

برای آینده، تقویت ذخیره‌سازی دولتی، نظارت بر جلوگیری از تخلیط برنج داخلی و خارجی، و حمایت از کشت دوم با بیمه و یارانه نهاده‌ها ضروری است. توسعه ارقام مقاوم به خشکی و آموزش کشاورزان برای کاهش هزینه‌ها، به‌ویژه با توجه به کاهش ۴۰ درصدی تولید در برخی مناطق به دلیل خشکسالی، اهمیت حیاتی دارد. حفظ بازار آزاد و پرهیز از مداخلات دستوری، تعادل قیمت‌ها و حمایت از کشاورزان را تضمین می‌کند. برنج ایرانی، فراتر از یک محصول، بخشی از هویت و امنیت غذایی ماست. با سیاست‌های مبتنی بر داده و حمایت هدفمند، می‌توان نوسانات را مهار کرد و جایگاه این طلای سفید را در سفره‌ها و بازار‌های جهانی تثبیت نمود. فصل برداشت ۱۴۰۴، فرصتی برای بازنگری و ساختن آینده‌ای پایدار برای این صنعت حیاتی است.