غزال کمیاب هرمزگان در آستانه خاموشی؛ نجات جبیرِ خلیج فارس نیازمند اقدام فوری
جبیر، غزال کوچک و کمیاب فلات ایران، در جزایر هرمزگان حضور کم‌شمار اما ارزشمندی دارد؛ گونه‌ای که با تهدید گردشگری بی‌ضابطه، کمبود آب و شکار غیرمجاز، بقای آن در جزایر جنوبی کشور در خطر است.
باشگاه خبرنگاران جوان - وقتی سخن از تنوع زیستی ایران به میان می‌آید، بیشتر نگاه‌ها به یوز آسیایی، پلنگ ایرانی معطوف می‌شود. اما در دل جزایر خلیج فارس گونه‌ای زیبا و حساس زندگی می‌کند که شاید کمتر به آن پرداخته شده است: جبیر، این غزال کوچک‌اندام با جثه‌ای ظریف، پاهایی بلند و توان دویدن بالا، نمادی از سازگاری با شرایط سخت بیابانی است. جبیر در جزایر هرمزگان، از جمله جزیره قشم، هنگام، هرمز، لارک و ابوموسی جمعیت پراکنده‌ای دارد که ارزش بوم‌شناختی فراوانی برای منطقه ایجاد کرده است.
جزایر هرمزگان تنها زیستگاه دریایی کشور نیستند، بلکه پناهگاهی ویژه برای گونه‌های خشکی هم محسوب می‌شوند. وجود جبیر در این اکوسیستم‌های جزیره‌ای، نشان می‌دهد که تنوع زیستی هرمزگان صرفاً به مرجان‌ها، دلفین‌ها یا پرندگان مهاجر محدود نمی‌شود. جبیر در این زیست‌بوم‌ها نه‌تنها بخشی از زنجیره غذایی و چرخه حیات است، بلکه نقش کلیدی در تعادل پوشش گیاهی دارد؛ چرا که چراگری کنترل‌شده آن‌ها مانع از انباشت گیاهان خشک و آتش‌سوزی‌های احتمالی می‌شود و هم‌زمان به پراکنش بذرها کمک می‌کند.
برخلاف ظاهر آرام و زیبای این گونه، وضعیت جمعیت جبیر در جزایر هرمزگان نگران‌کننده است. آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد تعداد آن‌ها در هر یک از جزایر از چند ده رأس فراتر نمی‌رود. در جزیره هرمز، حضور گردشگران، بارها باعث تصادف یا پراکندگی دسته‌های جبیر شده است. در جزیره قشم، توسعه بی‌رویه ساخت‌وساز و فشار دام‌های اهلی بر منابع غذایی، زیستگاه این غزال‌ها را محدود کرده و جزیره لارک نیز با وسعت کم، توانایی تحمل فشار انسانی و زیست‌محیطی بالا را ندارد؛ بنابراین جمعیت جبیر در آن بسیار آسیب‌پذیر است.
مهم‌ترین تهدیدهای جبیر در جزایر هرمزگان را می‌توان در چند محور خلاصه کرد: شکار غیرمجاز، اگرچه نسبت به گذشته کاهش یافته، اما همچنان در برخی نقاط گزارش‌هایی از شکار جبیر به گوش می‌رسد. خشکسالی و کمبود منابع آبی، تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌ها موجب شده منابع طبیعی جزایر توان تأمین آب و علوفه کافی برای جبیرها را نداشته باشند.
گردشگری بی‌ضابطه، ورود بی‌برنامه گردشگران به جزایری چون هرمز و قشم، رهاسازی زباله‌ها و رانندگی در مسیرهای طبیعی، آرامش این گونه را بر هم می‌زند. تخریب زیستگاه، ساخت‌وسازهای غیرکارشناسی در نوار ساحلی یا داخل جزایر، بخش‌هایی از زیستگاه را از بین برده و مسیرهای مهاجرتی این گونه کوچک را مسدود کرده است.
محیط‌بانان جزایر هرمزگان بارها هشدار داده‌اند که جبیرها در برابر کوچک‌ترین مزاحمت انسانی آسیب‌پذیرند. به گفته یکی از محیط‌بانان جزایر: کافی است یک دسته گردشگر به دنبال گرفتن عکس نزدیک شوند؛ دسته جبیرها پراکنده می‌شود و احتمال گم‌شدن بچه‌ها یا ضعیف شدن آن‌ها در مسیر فرار بالا می‌رود. این روایت‌ها نشان می‌دهد که حتی حضور غیرمسلح انسان نیز تهدیدی جدی برای این گونه محسوب می‌شود.
غزال کم‌نام اما کلیدی در جزایر خلیج فارس
حمید قاسمی یک کارشناس محیط زیست گفت: جبیر در جزایر هرمزگان نه‌تنها یک گونه جانوری نادر است، بلکه شاخصی برای سنجش وضعیت کلی محیط‌زیست این جزایر محسوب می‌شود. هر جا جبیر حضور داشته باشد، می‌توان نتیجه گرفت که چرخه‌های طبیعی هنوز تا حدی سالم مانده‌اند. نابودی یا کاهش جمعیت آن‌ها هشداری جدی از تخریب زیستگاه‌ها و فشار انسانی است.
وی با اشاره به وضعیت شکننده این گونه ادامه داد: جمعیت جبیر در جزایر بسیار کوچک و آسیب‌پذیر است. در برخی جزایر با جمعیت‌هایی کمتر از ۳۰ رأس مواجه هستیم؛ عددی که از نظر زیست‌شناسی به معنای بحران ژنتیکی و کاهش توانایی تکثیر طبیعی است. این شرایط نیازمند برنامه‌ای فوری برای پایش ژنتیکی و حتی انتقال علمی برخی افراد به زیستگاه‌های امن‌تر است.
قاسمی همچنین بر نقش گردشگری مسئولانه تأکید کرد: گردشگری می‌تواند تهدید باشد یا فرصت. اگر گردشگران بدون آگاهی وارد جزیره شوند و بخواهند با خودرو یا موتورسیکلت در دل زیستگاه حرکت کنند، ضربه جدی به آرامش جبیرها وارد می‌شود. اما اگر همین گردشگران با راهنمایان محلی آموزش‌دیده همراه شوند، مشاهده جبیر می‌تواند به منبع درآمدی پایدار برای جوامع محلی تبدیل شود؛ درآمدی که انگیزه حفاظت را افزایش می‌دهد.
وی در پایان گفت: امروز انتخاب با ماست. یا می‌توانیم با بی‌توجهی، جبیر را از دست بدهیم و تنها عکس‌هایش را در کتاب‌ها ببینیم، یا با یک عزم ملی، آن را به نماد حفاظت از تنوع زیستی جزایر هرمزگان تبدیل کنیم. اگر جبیرها بمانند، یعنی ما توانسته‌ایم بخشی از میراث خلیج فارس را برای آینده حفظ کنیم.
کارشناسان معتقدند تنها حضور محیط‌بانان برای حفاظت از جبیرهای جزایر کافی نیست. ورود صنعت در قالب مسؤولیت‌های اجتماعی، همراهی جوامع محلی و آموزش گردشگران از الزامات حیاتی برای بقای این گونه است. اقداماتی همچون ساخت آبشخور، توزیع علوفه در فصل‌های خشک و پاکسازی دوره‌ای زباله‌ها می‌تواند به تثبیت جمعیت جبیرها کمک کند.
گردشگری بی‌ضابطه و زباله‌ها؛ تهدید خاموش جبیر
توانمندسازی جامعه محلی برای مشارکت در حفاظت، علاوه بر ایجاد حس تعلق، منبع درآمدی پایدار نیز به همراه خواهد داشت. طرح‌های بوم‌گردی مسئولانه که حضور گردشگران را با آموزش و نظارت همراه کند، نمونه‌ای از این رویکرد است.
جبیر تنها یک گونه جانوری نیست؛ بلکه میراث طبیعی هرمزگان است. حضور آن نشان‌دهنده سلامت نسبی زیستگاه‌ها و تداوم چرخه‌های طبیعی است. کاهش جمعیت یا نابودی جبیر می‌تواند نشانه‌ای هشداردهنده برای کل اکوسیستم جزایر باشد.
با وجود تهدیدها، هنوز برای نجات جبیر در جزایر هرمزگان دیر نشده است. کارشناسان معتقدند با اقداماتی چون ایجاد مناطق حفاظت‌شده کوچک در جزایر، تأمین آبشخورهای طبیعی در فصل‌های خشک، آموزش گردشگران و حمایت از محیط‌بانان می‌توان آینده‌ای روشن‌تر برای این گونه رقم زد.
منبع: ایرنا
