قبرستان نو؛ میراثی فراموش‌شده در قلب قم
در حاشیه حرم حضرت معصومه (س)، جایی که خاطره و زیارت در هم تنیده‌اند، قبرستان نو سال‌هاست با فرسودگی و بی‌توجهی مدیریتی دست‌وپنجه نرم می‌کند.
باشگاه خبرنگاران جوان؛زهره شعبانی-در دل خیابان اراک، در ضلع غربی حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، آرامستانی با قدمتی نزدیک به یک قرن آرمیده است؛ «قبرستان حاج شیخ» یا همان «آرامستان نو». این گورستان تاریخی با وسعتی بالغ بر پنج هکتار، نه‌تنها بخشی از حافظه زیارتی و شهری قم را در خود جای داده، بلکه عرصه‌ای وسیع از پیرامون مرکز شهر را در بر می‌گیرد" این آرامستان با وجود ظرفیت‌های بالقوه گردشگری،و در روزها چهره‌ای نازیبا دارد و شب‌ها، فضایی وهم‌انگیز برای زائران و مجاوران ایجاد می‌کند.
در میان وعده‌های مکرر برای بهسازی، آنچه همچنان غایب مانده، مشارکت واقعی شهروندان، خانواده‌های دفن‌شدگان و زائران در طراحی و تصمیم‌گیری است. آیا شهرداری و اداره اوقاف حاضرند صدای بدنه اجتماعی را بشنوند؟ یا این پروژه نیز همچون بسیاری دیگر، بدون گفت‌وگو با مردم پیش خواهد رفت؟ تجربه‌های پیشین نشان داده‌اند که بی‌توجهی به حافظه جمعی و کارکردهای فرهنگی، می‌تواند به بی‌هویتی فضاهای شهری بینجامد؛و این خطر، در مورد قبرستان نو نیز جدی است.
قبرستان نو به باغ‌موزه مشاهیر قم تبدیل شود
علیرضا خاکی، مدیرعامل سازمان زیباسازی و نوسازی اطراف حرم مطهر می گوید:در طول پنجاه سال گذشته، پس از احداث باغ ملی، هیچ فضای شهری جدیدی در مجاورت حرم مطهر حضرت معصومه (س) شکل نگرفته است. این در حالی است که قبرستان نو، با مساحتی بالغ بر پنج هکتار، یکی از معدود فضاهای باز و قابل احیا در این محدوده به‌شمار می‌رود.
او افزود: ما معتقدیم این مکان می‌تواند به باغ‌موزه مشاهیر قم تبدیل شو؛فضایی فرهنگی، معنوی و گردشگری که هم شأن قبور حفظ شود و هم شهروندان و زائران از امکانات آن بهره‌مند شوند.
خاکی در ادامه تأکید کرد:در طرح ساماندهی، هیچ‌گونه تخریب قبور در دستور کار نیست. سنگ‌قبرها حفظ خواهند شد، و اقدامات عمرانی صرفاً شامل هم‌سطح‌سازی، ساخت آبخوری، نیمکت، وضوخانه و ایجاد مسیرهای دسترسی مناسب است. هدف ما ارتقای کیفیت محیطی و حفظ کرامت فضاست، نه تغییر کاربری یا بی‌هویت‌سازی.
او همچنین به ضرورت هم‌افزایی میان نهادهای شهری و مذهبی اشاره کرده و گفت: برای تحقق این پروژه، تعامل با اداره اوقاف، شورای شهر، و خانواده‌های دفن‌شدگان ضروری‌ست. ما به نیت واقفان احترام می‌گذاریم و تلاش داریم تا با رعایت ملاحظات شرعی، فضایی ایجاد کنیم که هم حافظه جمعی شهر را زنده نگه دارد و هم پاسخگوی نیازهای امروز باشد.
خاکی به چالش‌های اجرایی نیز اشاره کرد و گفت:در محور خیابان امیرکبیر، بیش از ۱۳۰ مغازه با بودجه‌ای بالغ بر ۶۰۰ میلیارد تومان تملک و تخریب شده‌اند تا فضای اطراف قبرستان سامان یابد. این پروژه، یکی از بزرگ‌ترین اقدامات نوسازی در اطراف حرم است و نیازمند همراهی اجتماعی و فرهنگی گسترده‌تری است.
نیت واقفان باید محور تصمیم‌گیری‌ها باشد
حجت‌الاسلام عباس اسکندری، مدیرکل اوقاف استان قم با اشاره به طرح ساماندهی قبرستان نو، موضع اداره اوقاف را چنین بیان کرد: ما با فعالیت‌های عمرانی و زیباسازی در محدوده قبرستان نو مخالفتی نداریم، اما تأکید می‌کنیم که تمامی اقدامات باید در چارچوب مسائل شرعی و با رعایت نیت واقفان انجام شود.
او افزود:این قبرستان، طبق وقف‌نامه آیت‌الله حائری، محل دفن مؤمنین است و هرگونه تغییر کاربری یا دخل و تصرفی که با این نیت در تضاد باشد، از نظر شرعی قابل قبول نیست.
اسکندری با اشاره به حساسیت‌های مذهبی و اجتماعی این فضا افزود: قبرستان نو، بخشی از هویت دینی و تاریخی شهر قم است. هرگونه تصمیم‌گیری درباره آن باید با مشورت نهادهای مذهبی، خانواده‌های دفن‌شدگان، و کارشناسان وقف انجام شود. ما نگرانیم که برخی اقدامات، هرچند با نیت زیباسازی، منجر به تغییر کارکرد معنوی فضا یا درآمدزایی غیرشرعی شود.
او همچنین تأکید کرد: اداره اوقاف آماده همکاری با شهرداری و سایر نهادهای اجرایی است، به شرط آن‌که اصول وقف، شأن قبور، و حرمت مؤمنین حفظ شود. این همکاری باید بر پایه احترام متقابل و گفت‌وگوی مستمر و نه صرفاً در قالب مصوبات عمرانی شکل گیرد.
قبرستان نو، اگر با احترام به نیت واقفان، مشارکت شهروندان و حفظ شأن قبور بازآفرینی شود، می‌تواند به نمونه‌ای موفق از بازطراحی فرهنگی و اجتماعی در قم بدل شود. اما اگر صرفاً بهسازی کالبدی و زیباسازی سطحی باشد، خطر بازتولید فراموشی و بی‌هویتی در دل یکی از مهم‌ترین بافت‌های زیارتی شهر وجود دارد.
