به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان- محمد امیرمحمدی؛ در جنوب جزیره قشم و در میان نخلستان‌های روستای کوشه، مسجدی کوچک، اما پرماجرا قرار دارد. «مسجد برخ» بنایی است که پژوهشگران آن را یکی از قدیمی‌ترین مساجد اسلامی ایران می‌دانند. به روایت منابع تاریخی و کتیبه‌های موجود، ساخت اولیه آن به قرن نخست هجری نسبت داده می‌شود و گفته شده است که بر روی بقایای یک آتشکده زرتشتی بنا شده است. برخی منابع کهن اسلامی مانند آثار مسعودی در مروج الذهب، بنای اولیه را به دوران فتوحات عمرو عاص در سواحل خلیج‌فارس نسبت داده‌اند؛ هرچند این نسبت بیشتر بر پایه روایت‌های محلی است تا سند قطعی تاریخی.

معجزه‌ای در خلیج‌فارس: داستان برخ و لنج نجات‌یافته

داستان این مسجد از قرن سوم هجری روایت می شود؛ حکایت این مسجد به مردی به نام "برخ" گره خورده است؛ یکی از سرنشینان لنجی که با ۱۲ مسافر از عمان به سمت جنوب ایران در حرکت بود.

این لنج که ناخدایش امیدی به رسیدن به مقصد نداشت، پس از سفری که قرار بود دو ماه طول بکشد، به شکلی معجزه‌آسا یک شبه به روستای کوشه در قشم رسید. مسافران که شب را در طوفان به خواب رفته بودند، صبح خود را در این روستا یافتند. برخ، یکی از این سرنشینان، پس از نجات از طوفان، مسجد مخروبه را بازسازی کرد و از آن زمان این مکان به نام "مسجد برخ" شناخته شد. بقایای چوبی لنج هنوز در سقف این مسجد قابل مشاهده است؛ تخته‌ها و میخ‌هایی که میراث فرهنگی آن را ترمیم و بازسازی کرده است.

این مسجد که قدمتش به قرن سوم هجری بازمی‌گردد، به عنوان یکی از نخستین مساجد ایران شناخته می‌شود، هرچند نامش در فهرست مساجد تاریخی کشور کمتر دیده می‌شود.

با گذشت زمان، مسجد برخ چند بار بازسازی شد. در یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی، کتیبه‌ای چوبی که اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود (شماره موزه ۲۰۸۲۷)، تاریخ تعمیر مسجد را در سال ۲۴۴ هجری قمری ثبت کرده است. طبق متن همین کتیبه، در رمضان سال ۷۳۶ هجری زلزله‌ای سهمگین مسجد را ویران کرد و در رجب سال ۷۳۷ هجری قمری دوباره بازسازی شد. کارشناسان میراث فرهنگی این کتیبه را یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های اسناد معماری مذهبی ایران دانسته‌اند.

سنگ‌قبرهایی که از هزار سال پیش سخن می‌گویند

در کنار مسجد، مقبره‌ای به نام «شیخ برخ الاسود» قرار دارد که اهالی او را عارفی پرهیزگار و مروج اسلام در جزیره می‌دانند. به باور مردم، این عارف بزرگ در همان مکان عبادت می‌کرده و پس از مرگ در کنار مسجد به خاک سپرده شده است. در گذر زمان، نام او با مسجد درآمیخت و مجموعه با عنوان «مسجد برخ» شناخته شد. در اطراف مقبره و مسجد، گورستانی با سنگ‌قبر‌هایی کهن و کتیبه‌دار وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از هزار سال می‌رسد.

ابراهیم رستم‌گورانی کارشناس میراث فرهنگی می‌گوید: «سنگ‌قبر‌های اطراف مسجد برخ از دوران اسلامی اولیه‌اند و طرحی برای ایجاد موزه روباز سنگ‌قبر‌های تاریخی در دست اجراست.

میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان نیز برنامه ارتقای زیرساخت‌های حفاظتی و مرمتی آثار جنوب کشور ازجمله مسجد برخ را در دستور کار قرار داده و مطالعات مستندسازی آن آغاز کرده است.

همچنین قرار است تابلو‌های معرفی و مسیر گردشگری فرهنگی این مسجد نیز طراحی و نصب شود.

ساده، اما معناگرا: معماری اصیل مسجد برخ

از سوی دیگر، تاریخ‌پژوهان جنوبی، مسجد برخ را نمادی از سازگاری ایمان و اقلیم دانسته‌اند. یوسف جعفری، پژوهشگر میراث جنوب گفته است: مسجد برخ نه فقط یک مکان مذهبی، بلکه سندی زنده از تعامل انسان و طبیعت در جنوب ایران است. این بنا نشان می‌دهد که چگونه سبک معماری اسلامی خود را با گرما، رطوبت و مصالح بومی تطبیق داده و در عین حال، روح ایمان را در کالبد خاکی حفظ کرده است.

معماری مسجد برخ به‌طرز قابل‌توجهی ساده، اما معناگراست. از سنگ لاشه، گچ و ساروج ساخته شده و فاقد تزئینات پیچیده است. سقف گنبدی و دیوار‌های ضخیم آن، متناسب با اقلیم گرم و مرطوب طراحی شده‌اند. در حالی که در برخی مناطق ایران مسجد‌ها با کاشی و کتیبه‌های پرنقش تزیین می‌شوند، در برخ نشانی از مینیمالیسم تاریخی دیده می‌شود که نشان از باور به سادگی و خلوص دارد.

با وجود ارزش تاریخی و ثبت ملی، چالش‌های حفاظتی هنوز پابرجاست.

کارشناسان میراث فرهنگی هشدار داده‌اند که رطوبت هوا، فرسایش نمک و فشار ناشی از گردشگری کنترل‌نشده، می‌تواند به مرور به بنا آسیب بزند. با این حال، برنامه‌هایی برای مشارکت مردمی در حفاظت و مرمت بنا در دست تهیه است. پیشنهاد تشکیل انجمن محلی «دوستان مسجد برخ» و گنجاندن این اثر در مسیر گردشگری فرهنگی قشم، از جمله اقدامات در دست بررسی است.

در سال‌های اخیر، گردشگری معنوی پیرامون مسجد برخ رشد چشمگیری داشته است. بسیاری از تور‌های فرهنگی قشم، بازدید از این مسجد را در برنامه خود قرار داده‌اند.

امروز مسجد برخ، نه تنها به‌عنوان یک بنای تاریخی بلکه به‌عنوان نشانی از ایمان، هویت و استمرار فرهنگی مردمان جنوب ایران شناخته می‌شود. از آتشکده‌ای که روزگاری در آن شعله می‌سوخت تا مسجدی که قرن‌ها بعد در همان مکان ندای اذان برمی‌آورد، مسیر تاریخ در برخ همچنان ادامه دارد. این مسجد گواهی زنده است از آن‌که چگونه فرهنگ‌ها تغییر می‌کنند، اما ایمان و انسانیت باقی می‌مانند.

مسجد برخ از قرن نخست هجری قمری تا امروز بیش از ۱۲۰۰ سال پیش، همچنان مظهر پیوند مذهب، فرهنگ و پایداری مردمان جنوب کشور است.

مسجد برخ (بقعه شیخ برخ الاسود) در تاریخ ۱۶ آذرماه ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این مسجد در روستای کوشه در ۴۰ کیلومتری غرب شهر قشم واقع است.

مقبره منتسب به شیخ بُرخ